Historia
We wczesnym średniowieczu na terenie późniejszego opactwa funkcjonowała od IX wieku obronna osada słowiańska, a następnie od około drugiej połowy XI wieku niewielki wczesnoromański kościół, być może związany z dworem możnego rodu Aba, którego przedstawiciele posiadali wówczas w pobliżu swoje majątki ziemskie. Założenie na jego miejscu klasztoru miało związek z próbami Władysława I i Kolomana Uczonego ustabilizowania wewnętrznego życia politycznego na Węgrzech, a także wspierania chrześcijaństwa i rozwoju gospodarczego podległych ziem. W tym czasie na północne tereny królestwa przybyli pierwsi mnisi benedyktyńscy, których działalność kulturalno-gospodarczo-chrystianizacyjna odpowiadała ówczesnej klasie rządzącej. Kiedy zakonnicy dotarli do Krásnej (węg. Széplak), przejęli korzystnie usytuowany stary kościół, ulokowany w miejscu obronnym, w pobliżu ważnego szlaku wiodącego przez Kotlinę Koszycką, Šariš aż do Polski. Ponieważ wczesnoromański kościół był zbyt mały dla ich działalności misyjnej i kulturalno-gospodarczej, postanowili go zmodyfikować i przebudować. Jednocześnie wznoszone były zabudowania klauzury oraz stanowiąca ich część rotunda. W 1143 roku biskup egerski Martyrius konsekrował opactwo pod wezwaniem Panny Marii, musiały więc wówczas funkcjonować najważniejsze zabudowania klasztorne wraz z prezbiterium powstającej bazyliki.
W XII – XIV wieku opactwo było średniej wielkości konwentem pod względem zamożności, nie mogącym się porównywać dochodami z klasztorami w Zuborze czy Hronskim Beňadiku. Z drugiej strony zakonnicy z Krásnej nie mogli narzekać na hojność patronów i nie mieli problemów z utrzymaniem okazałego kompleksu klasztornego. Początkowo konwent nie pojawiał się zbyt często w źródłach pisanych. Dopiero w 1219 roku odnotowany został pierwszy opat o imieniu Cyegel, który przyprowadził wówczas dwóch wieśniaków oskarżonych o kradzież i inne „przywary” do Varadínu (Oradea) przed „sąd boży” (ostatecznie wycofał oskarżenie, argumentując, że został błędnie poinformowany). Po tym wydarzeniu Krásna była wymieniany częściej, choć w różnych kontekstach. W 1255 i 1262 roku opactwo odnotowano w związku ze szlakiem który przebiegał pod klasztorem („magna via, que venit de Sceplak”), w 1280 roku wzmiankowano „monasterium de Sceplak“, a w 1286 roku zapisany został opat o imieniu Joannes. Ponadto w XIII wieku klasztor często odwiedzali goście z biskupstwa egerskiego, zaś opat Ján kilkukrotnie świadkował na dokumentach miejscowych właścicieli ziemskich. Po powstaniu klasztoru w Jasovie opat Ján z Krášňy i proboszcz Anton z Jasova wdali się w spór ekonomiczny o własność wsi Župě, ostatecznie zapewne przyznaną premonstratensom, choć spór ten ponownie odżył w XIV wieku.
W czasach opata Demetera przeprowadzona została konsolidacja ekonomiczna klasztoru. Sprzeciwił się on nawet właścicielowi ziemskiemu Jánowi, który chciał zagarnąć część majątku klasztornego. Demeter odrzucił prośbę ziemianina jako nieuzasadnioną, twierdząc, że opactwo otrzymało majątek od monarchy, a Ján nie otrzymał prawa patronatu nad klasztorem, a jedynie nad tą częścią Krásny, która nie należała do opactwa. Opat wygrał ten spór przed sądem w Visegrádzie, czym zwiększył autorytet swój i klasztoru. Świadczył o tym fakt, że reprezentował on opactwo na zjeździe opatów w Monyrod w 1366 roku. Drogę rozpoczętą przez Demetera prawdopodobnie kontynuował jego bezpośredni następca, opat Ján, który w 1383 roku dodatkowo powiększył majątek opactwa. Kolejny opat, Andrej, ustąpił ze stanowiska pod naciskiem przedstawicieli rodu Czudar i jego miejsce pozostawało nieobsadzone do 1396 roku, kiedy to ziemianie mianowali opatem Michala, syna Ladislava z Ozoroviec. Opat Michal, mimo że pełnił urząd tylko przez krótki czas, prowadził kilka sporów, m.in. z miastem Koszyce. Konfliktami majątkowymi wypełniona była też większość XV stulecia. Nie wiadomo natomiast czy opactwo zajęte zostało przez oddziały pohusyckich bratrzyków, którzy działali na okolicznych terenach od 1447 roku.
Pod koniec XV wieku opactwo w Krásna znajdowało się w złym stanie, podobnie jak większość konwentów na terenie królestwa. Spory majątkowe nie dotyczyły już klasztoru jako takiego, a jedynie majątku i tytułu zwierzchnika opactwa. W 1541 roku majątek konwentu został podzielony między kilku licytujących, przez co znacznie się zmniejszył, aż w 1556 roku król Ferdynand I, na prośbę arcybiskupa ostrzyhomskiego Miklósa Oláha nadał opactwo, czy też jego majątek, szkole w Trnavie. Definitywny upadek klasztoru nastąpił około połowy XVI wieku, na skutek katastrofalnego pożaru, po którym nie podjęto odbudowy. Po raz ostatni opactwo Krásná wzmiankowane było w 1590 roku, ale już jako porzucone („abbatia desolata Sceplak”). Na jego terenie w okresie nowożytnym założony został cmentarz dla okolicznej ludności, zaś ruiny zabudowań posłużyły jako źródło materiału budowlanego dla plebani i domów mieszkalnych.
Architektura
Opactwo założone zostało na południowym krańcu cypla wysoczyzny, opadającym na zachodzie i południu stromymi stokami ku dolinie rzeki Hornad. Na południowym – wschodzie i wschodzie nieco łagodniejsze zbocza schodziły ku miejscu, w którym Hornad łączył się z rzeką Torysą, natomiast od północy pofałdowany i zapewne pierwotnie zalesiony teren stopniowo podwyższał się. Całkowita szerokość cypla wynosiła około 70 metrów, długość natomiast około 120 metrów. Jego pierwotną konfigurację nieco naruszyła wczesnośredniowieczna słowiańska osada obronna, od wschodu i północy chroniona kamienno – gliniano – ziemnym wałem, przed którym znajdował się przekop o szerokości 6-7 metrów i głębokości około 3,8 metra.
Najstarszą murowaną budowlą na terenie klasztoru był usytuowany w południowej części założenia niewielki kościół, wzniesiony w partii nadziemnej z opracowanego kamienia łączonego dobrej jakości zaprawą wapienną. Składał się on z pojedynczej, krótkiej nawy o wymiarach wnętrza 4,8 x 9,2 metra, po stronie wschodniej zamkniętej półkolistą apsydą o szerokości 4,2 metra na linii arkady tęczy i głębokości 2,6 metra. Budowla osiągała łącznie 14,6 metrów długości zewnętrznej i 7,8 metrów szerokości w nawie. Prezbiterium oddzielone było od nawy oprócz arkady tęczy uskokiem muru o 0,6 metra, widocznym zarówno od wnętrza jak i na zewnątrz. Ponadto obie części rozdzielał stopień. W nawie mogła się znajdować drewniana empora, związana z patronami i fundatorami budowli.
Kościół klasztorny benedyktynów stanął na miejscu starszego kościoła, ponieważ znajdował się na południowym skaju cypla, a budowniczowie chcieli wykorzystać na usytuowany od północy klasztor jego jak największą powierzchnię. Kościół klasztorny znalazł się dokładnie na osi starszej budowli, dzięki czemu wykorzystano część starych murów fundamentowych. Nowa budowla uzyskała formę trójnawowej bazyliki z krótkim i wąskim prezbiterium na rzucie kwadratu o wymiarach wnętrza 5 x 5 metrów, od wschodu zamkniętym półkolistą apsydą o głębokości 2,1 metra i szerokości 4,6 metra. Fasadę zachodnią kościoła tworzyła para czworobocznych wież. Wewnątrz posadzkę kościoła tworzyły dobrze wypalane, proste, gliniane płytki, pozbawione jakichkolwiek dekoracji. Nawy boczne uzyskały stosunkowo małą szerokość i proste zakończenia na wschodzie. Oddzielające je od nawy głównej czworoboczne filary o wielkości w planie 2 x 2 metry, osadzono na fundamentach starego kościoła, na osi murów prezbiterium. Nawę główną od prezbiterium oddzielała arkada tęczy o szerokości 4 metrów. Po jej przeciwnej stronie masyw zachodni kościoła wypełniała empora. Całość kościoła miała wnętrze o maksymalnych wymiarach 10,5 x 26,2 metrów, z czego nawa główna 18 x 5,6 metra, a nawy boczne około 18 x 1,4-1,7 metra. Kościół posiadał więc spore rozmiary i układ znany z innych beztranseptowych świątyń benedyktyńskich powstałych w kręgu wpływów lombardzko-dalmatyńsko-włoskich (Boldva, Kalocsa, Pannonhalma).
Trzy skrzydła klasztornej klauzury znajdowały się po północnej stronie kościoła, gdzie wraz czworobocznym wirydarzem o długości boków wynoszącej 18 metrów i krużgankami zajmowały obszar o wymiarach około 25 X 32 metrów. Cały kompleks, za wyjątkiem strony południowej, dla bezpieczeństwa otoczony był kamiennym murem o grubości od 1,2 do 1,4 metra, podążającym za starszymi obwarowaniami ziemnymi. Po jego zewnętrznej stronie, na północy, znajdowały się zabudowania gospodarczego zaplecza opactwa. Pośród wielu mniejszych i większych konstrukcji znajdowały się między innymi stajnie dla koni i obory z zagrodami dla była, a także kilka ceglano – glinianych pieców do wypieku chleba.
Oprócz trzech skrzydeł w narożniku północno – wschodnim klauzury znajdowała się rotunda o kolistej nawie średnicy 10,8 metra (7,4 metra wewnątrz) i płytkiej, obłej apsydzie, wzniesiona równocześnie z sąsiednimi budynkami. Co niezwykłe nie stała ona samodzielnie, ale była włączona murami o grubości 1,8-2 metrów w zabudowania klauzury. W skrzydle wschodnim sąsiadowało z nią pomieszczenie o nieznanym przeznaczeniu, mające nieregularną w planie formę. Środkowe pomieszczenie posiadało wymiary 4,3 x 6,8 metra. W klasztorach benedyktyńskich w miejscach tych zwyczajowo znajdowały się kapitularze, miejsca codziennych zgromadzeń zakonników, obradujących pod przewodnictwem opata. Trzecim, ostatnim pomieszczeniem skrzydła wschodniego była sąsiadująca z prezbiterium kościoła zakrystia o wymiarach 4,3 x 6 metra.
Skrzydło północne także było bezpośrednio połączone z rotundą, ale jego skrajne pomieszczenie miało bardziej regularną formę ze względu na mniej zaokrągloną zachodnią część nawy okrągłej kaplicy. Izba ta miała wymiary 5,4 x 7,4 metra. Druga przestrzeń miała wewnętrzną wielkość 5,5 x 9,5 metra i należała do najdłuższych w całym zespole klasztornym (prawdopodobnie sala nie była przedzielona żadną przegrodą). Na jej wagę wskazywało również doprowadzenie ceramicznego kanału ze skrzydła zachodniego, a także umieszczenie wewnątrz pieca kaflowego z XIV-XV wieku, który zastąpił starszy piec typu hypocaustum. Ten ostatni znajdował się w północno – wschodnim narożniku sali, około 1,1 metra pod posadzką wnętrza i był częściowo wysunięty ku północy poza obrys skrzydła (szyb dostępowy do którego prowadził półkolisty portal znajdował się na zewnątrz, za murem budynku). Co ciekawe przestrzeń po zachodniej stronie urządzenia grzewczego posiadała zdwojoną północną ścianę obwodową. Podłoga składała się z cegieł i glinianych płytek, podobnie jak w innych pomieszczeniach. Pomieszczenie prawdopodobnie pełniło funkcję refektarza.
Skrzydło zachodnie o wymiarach 27,5 x 5,5-7,7 metra, w przyziemiu podzielone było na trzy pomieszczenia, przy czym w jego południowej części znajdowała się komora piwniczna o wymiarach 5 x 9,8 metrów. Piwnica czy też suterena była zagłębiona w glinianym podłożu i obmurowana kamieniami. Jej posadzkę tworzyło ubite podłoże, natomiast umieszczony 2 metry wyżej strop był drewniany. Trzy pomieszczenia parteru zapewne pełniły funkcje gospodarcze. Znajdowała się tam kuchnia klasztorna z niezbędnymi urządzeniami grzewczymi – piecami i paleniskami oraz dwoma ceglanymi kanałami wbudowanymi w mury. Posadzki pomieszczeń tworzyły płytki gliniane oraz cegły ułożone na stosunkowo grubej warstwie zaprawy.
Stan obecny
Opactwo w Krásna było najstarszym klasztorem we wschodniej części Słowacji i jednym z najstarszych benedyktyńskich klasztorów na Węgrzech, który, co ważne, od czasu ukończenia budowy pod koniec XII wieku nie ulegał żadnym większym modernizacjom, nie był przebudowywany zgodnie ze zmieniającymi się stylami artystycznymi i architektonicznymi, ani przekształcany na inne cele sakralne lub świeckie. Niestety kompleks klasztorny zachował się jedynie w formie zdegradowanej do poziomu przyziemia i fundamentów ruiny, której układ przestrzenny musiał być odtwarzany przez archeologów.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Hanuš M., Teplovzdušné vykurovanie v stredoveku na území Slovenska, „Slovenská archeológia”, LXIX/1, 2021.
Luštíková L., Hospodárske objekty benediktínskeho kláštora v Košiciach-Krásnej, „Archæologia historica”, roč. 33, č. 1, 2008.
Polla B., Košice-Krásna. K středověkým dějinám Krásnéj nad Hornádom, Bratislava 1986.
Pomfyová B., Ranostredoveké kláštory na Slovensku: torzálna architektúra – torzálne poznatky – torzálne hypotézy, „Archæologia historica”, 40/2015.
Tajkov P., Sakrálna architektúra 11 – 13 storočia na juhovýchodnom Slovensku, Košice 2012.