Historia
Koszyce (węg. Kassa, niem. Kaschau) założone zostały w pierwszej połowie XIII wieku przez osadników niemieckich („populi nostri de Kassa”), którzy osiedlili się w dolinie pod zamkiem królewskim w czasie bliskim najazdowi mongolskiemu, o czym wspomniał przywilej Beli IV z 1249 roku. W drugiej połowie XIII stulecia osada przekształciła się w gminę miejską. Wprawdzie jeszcze w 1275 roku w przywileju króla Władysława IV Kumańczyka wspomniano tylko „hospites nostri de Cassa”, a ich osadę opisano tylko jako „villa”, ale już w papieskim breve z 1283 roku odnotowano koszycki szpital ubogich z kościołem św. Elżbiety, a po raz pierwszy Koszyce pojawiły się jako „civitas” na początku panowania Andrzeja III. Budowa miejskich murów obronnych związana była z przekształcaniem wsi w miasto, miała więc miejsce w drugiej połowie XIII wieku, prawdopodobnie w czasach rządów króla Władysława IV Kumańczyka.
Około przełomu XIV i XV wieku obwarowania Koszyc zostały wzmocnione za sprawą budowy zewnętrznego muru obronnego i przekopania przed nim nowej fosy. Prace te zapewne rozpoczęto około 1392 roku, kiedy to król Zygmunt Luksemburczyk nakazał zburzenie domu królewskiego znajdującego się w pobliżu bramy Dolnej, z którego materiał miał zostać użyty do naprawy czy też rozbudowy murów. O budowie drugiego muru w Koszycach wspomniano też w dokumencie Zygmunta z 1422 roku. Kolejne prace wzmacniające obwarowania miały być prowadzone w 1441 roku, gdy miasto znajdowało się pod panowaniem Jana Jiskry. Wywodził się on z husyckich bojowników, którzy w konstrukcje fortyfikacji wprowadzili nowe, postępowe elementy związane z wykorzystaniem broni palnej. Jiskra potrafił je zastosować przy wzmacnianiu Koszyc, zwłaszcza przy zwiększeniu obronności bram. Poprzedzone zostały one wówczas barbakanami, jednymi z pierwszych w miastach, w tej części Europy.
Ostatnie średniowieczne prace modernizacyjne obwarowań Koszyc prowadzone były pod koniec XV wieku, kiedy to utworzono trzeci obwód obronny. Z jego budową związana mogła być wzmianka źródłowa z 1484 roku, według której król Maciej Korwin darował mieszkańcom Koszyc roczny podatek w wysokości 1500 florenów, celem wzmocnienia fortyfikacji. Tak częste prace modernizacyjne obwarowań i ich znaczna siła były odzwierciedleniem wysokiego statusu miasta, jego znaczenia, a w konsekwencji jego możliwości finansowych. Koszyce u schyłku średniowiecza stanowiły centrum życia gospodarczego w północnej części Węgier, zabezpieczenie miasta leżało więc w interesie nie tylko jego mieszczan ale i władców węgierskich. Rozbudowie obwarowań sprzyjały też częste konflikty zbrojne, począwszy od wojen husyckich po wzrastające pod koniec XV wieku zagrożenie tureckie.
Pierwsze nowożytne przekształcenia średniowiecznych obwarowań związane były z budową systemu bastionowej obrony miasta w drugiej połowie XVI wieku. Prace nad bastionami i wysuniętą w przedpole cytadelą kontynuowano w XVII stuleciu, a ich szczyt miał miejsce w XVIII wieku. Jako, że nowożytne fortyfikacje były coraz bardziej wysunięte w przedpole celem uchronienia zabudowy miejskiej przed ostrzałem, średniowieczne obwarowania, choć pozbawione znaczenia, nie podlegały wówczas jeszcze rozbiórkom. Ich usuwanie rozpoczęło się w Koszycach dopiero za zgodą cesarza Józefa II w ostatniej ćwierci XVIII wieku, gdy miasto utraciło znaczenie militarne. Rozebrana została średniowieczna brama Gliniana, a na jej miejscu w latach 1783-1784 wzniesiono nową, zwaną Józefowską. Nieco później usunięto kilka odcinków muru i utworzono kolejną nowożytną bramę na ulicy Poštovej. W pierwszej połowie XIX wieku przystąpiono do systematycznych prac rozbiórkowych obwarowań miejskich. Wyburzenia przetrwały tylko te obiekty, którym nadano inną funkcję lub zostały wcześniej włączone w zabudowę miejską.
Architektura
Miasto założone zostało w dolinie Hornádu, na jego zachodnim brzegu. Po stronie północnej sąsiadowało z górskim masywem, którego jeden z najbardziej wysuniętych ku południowi szczytów zajmował koszycki zamek, niczym klin oddzielający koryto Hornádu od doliny jej dopływu, strumienia Čermerskégo. W planie Koszyce uzyskały podłużny, z grubsza owalny kształt o osi północ – południe, wyznaczonej przez główny szlak przebiegający przez miasto i przekształcający się w wydłużony plac rynkowy. Obwód obwarowań miał długość niecałych 2300 metrów. Wzdłuż jego wschodniego odcinka biegła odnoga Hornádu, natomiast od północy, południa i zachodu przy wybiegających z miasta drogach już w średniowieczu wykształciły się przedmieścia.
Główną linię obrony miasta stanowił pierścień kamiennego muru. Nie był on jednolity na całym obwodzie, bowiem po wschodniej, południowej i częściowo zachodniej stronie miasta jego grubość wynosiła jedynie około 1,1 metra, a na odcinku północno – zachodnim i zachodnim dochodzić mógł nawet do 3 metrów grubości. W miejscach gdzie mur był najcieńszy od strony wewnętrznej wspierały go przypory, które mogły tworzyć arkady na których osadzony był chodnik straży. W miejscach gdzie grubość muru była większa, chodnik straży umieszczany był zapewne na odsadzce lub poszerzany drewnianym pomostem. Najcieńszy mur zapewne powstał w pierwszej fazie budowy obwarowań miejskich, podczas gdy odcinki z masywniejszymi kurtynami były efektem późniejszych prac wzmacniających obwarowania w dobie Luksemburgów. Szacunkowa wysokość muru wynosiła od 6 do 8 metrów. Pierwotnie przypuszczalnie zwieńczony był krenelażem, w późnym średniowieczu zastąpionym prostym przedpiersiem z otworami strzeleckimi.
Obwód muru wzmocniony był czworobocznymi w planie basztami, początkowo o charakterze wykuszowym, a więc otwartymi od strony miasta i zapewne niewiele wyższymi lub równymi wysokością z kurtynami. Konstrukcje takie przyspieszały tempo budowy oraz zmniejszały koszty budowy. Co więcej uniemożliwiały zabarykadowanie się napastników po ewentualnym zdobyciu odcinka obwarowań. Nie tworzyły one jednolitego systemu, były rozstawione nierównomiernie, z różnymi odstępami, przy czym większe zagęszczenie baszt występowało po stronie południowej i wschodniej. U schyłku średniowiecza było ich około 23. W XIV i XV wieku zapewne były one nadbudowywane, a tylne części zamykane ścianami.
Na przełomie XIV i XV wieku w odległości około 10 metrów przed głównym murem zbudowany został zewnętrzny mur parchamu. Jego szerokość nie sięgała nawet 1 metra, musiał też być niższy od muru głównego obwodu. W jego linii utworzone zostały nieliczne basteje, przeważnie o półkolistym kształcie. Równolegle z utworzeniem parchamu wykopano rów, ograniczony murowaną przeciwskarpą o grubości wahającej się w różnych częściach miasta od 0,9 do 1,3 metra. Szerokość fosy wahała się od 18 metrów (przy bramie Młyńskiej) do 25 metrów (przy bramie Dolnej). Na odcinku południowym posiadała głębokość 3 metra w stosunku do pierwotnego poziomu parchamu. Fosa była wypełniona wodą ze strumienia Čermerskégo, a możliwe, że także wodą z odnogi Hornádu. Trzeci obwód obronny z lat 1462-1490 powstał około 12 metrów przed kontrskarpą fosy. Był on konstrukcji kamiennej, ale nie na całym obwodzie, bowiem na niektórych odcinkach (np. po zachodniej stronie bramy Dolnej, zapewne też po stronie zachodniej i północno – zachodniej obwodu) utworzono jedynie drewniano – ziemne obwałowania. W trzeciej linii fortyfikacji znajdowały się obłe basteje, zapewne podobnie jak w przypadku dzieł obronnych pierwszego i drugiego pierścienia rozstawione nierównomiernie, z większym zagęszczeniem w miejscach uznanych za najbardziej zagrożone. Częścią zewnętrznych obwarowań był także utworzony na przedpolu przekop.
Wjazd na teren miasta początkowo odbywał się za pomocą trzech głównych bram: Dolnej po stronie południowej, Górnej na północy i Glinianej w południowo – zachodniej części Koszyc. Wszystkie trzy bramy prezentowały typ wieżowy z przejazdami w przyziemiu. Mniejsza furta flankowana jedną z baszt zapewne znajdowała się na odcinku zachodnim. W późniejszym okresie, około przełomu XIII i XIV wieku, utworzona została jeszcze brama Młyńska, ułatwiająca komunikację miasta z brzegiem Hornádu po wschodniej stronie Koszyc. Podobnemu celowi od XIV wieku służyła także brama zwana Malowaną. Wraz z utworzeniem parchamu, do bramy Dolnej, Górnej i Glinianej dostawiono proste przedbramia, złożone z szyi łączącej się z murem zewnętrznym. Przedbramia poprzedzone były drewnianymi mostami przerzuconymi nad fosą, z których wewnętrzna, bliższa miasta część była zwodzona.
Bramy ponownie rozbudowano około połowy XV wieku, kiedy to przed każdym wjazdem utworzony został barbakan. Rondel przed bramą Dolną utworzony został na jej osi, na planie podkowy. Oparto go o wtórnie podwyższoną murowaną przeciwskarpę fosy, która w ten sposób utworzyła jego tylną ścianę, a przed nim przekopano kolejną fosę, która została połączona ze starszą częścią kanałem. Do barbakanu wiódł z przedbramia most, którego wschodnia część była pełna, zachodnia zaś podzielona czterema arkadami pod którymi przepływała woda fosy. W drugiej połowie XV wieku barbakan bramy Dolnej pogrubiony został o około 4 metry za pomocą murowanego płaszcza dostawionego od strony czołowej. Pozostałe barbakany zapewne były podobne, ale nieco młodszy barbakan bramy Młyńskiej Barbakan nie został zbudowany na osi wjazdu. Po jego północnej stronie, u wylotu bramy zwanej Malowaną, wzniesiono bardzo duży rondel na planie podkowy, którego tyłem była podwyższona obmurówka przeciwskarpy.
Stan obecny
Miejskie mury obronne Koszyc zachowały się w niewielkim stopniu. Kilkudziesięciometrowy odcinek głównego muru ze zrekonstruowanym gankiem straży widoczny jest na ulicy Hradbová. W jego pobliżu przetrwały też obniżone odcinki muru zewnętrznego. Ponadto w różnym stopniu zachowało się kilka odcinków zewnętrznego muru na ulicach Hrnčiarská, Mlynská, Podtatranského, Kováčská, Stará Baštová, Štefániková, Zbrojničná, Baštová, które są w większości ukryte na podwórkach i wtopione w nowożytną zabudowę. Na ulicy Čajkovského obejrzeć można odcinek muru z basteją, a na ulicy Stará baštová 5-7 wielki rondel zwany Basztą Katowską. Pośrodku ulicy Hlavnej widnieją relikty bramy Dolnej, a pod jej nawierzchnią funkcjonuje muzeum archeologiczne, gdzie oprócz ekspozycji muzealnej zobaczyć można arkady mostu przedbramia.
pokaż odcinek muru na ulicy Hradbová na mapie
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Ďurišová M., Výskum Dolnej brány v Košiciach, „Východoslovenský pravek”, 9/2009.
Ďurišová M., Opevnenie Košic, „Archæologia historica”, roč. 29, č. 1, 2004.
Magdoško D., Samospráva mesta Košice v stredoveku, Košice 2017.
Mencl V., Stredoveká mesta na Slovensku, Bratislava 1938.
Rusnák R., Príspevok k poznaniu stredovekého opevnenia Košíc, „Východoslovenský pravek”, 7/2005.