Historia
Budowę gotyckiego kościoła św. Elżbiety rozpoczęto pod koniec XIV wieku, w miejscu wcześniejszej świątyni parafialnej pod wezwaniem św. Michała, która spłonąć miała w pożarze z 1380 roku (o ile informacja o pożarze nie dotyczyła nowego kościoła, gdyż dokument papieski nie precyzował która świątynia została zniszczona). Pierwotny kościół po raz pierwszy wspomniany została w źródłach pisanych w 1230 roku, a paręnaście lat później w związku z napływem niemieckich kolonistów do Koszyc, zmieniono jego wezwanie na św. Elżbietę. Budowla ta miała zostać konsekrowana pod nowym wezwaniem w 1283 roku.
Pierwszy etap prac budowlanych trwał prawdopodobnie do 1420 roku. W jego trakcie wzniesiono mury obwodowe korpusu oraz dwie pierwsze kondygnacje wież zachodnich. W latach 1420-1440 wykonano ośmioboczną nadbudowę wieży Zygmunta i podwyższono mury korpusu. W okresie tym ostatecznie wyburzono pozostałości starego kościoła św. Michała, który niejako został obudowany nowymi murami. W latach 1440–1462 budowlę zasklepiono, a kolejne prace do końca XV wieku prowadzono pod nadzorem mistrza Stefana Lapicidusa i mistrza Stefana Staimecza z Koszyc. Ukończono wówczas nawy boczne i wzniesiono kaplicę św. Krzyża, św. Marii oraz na koniec kaplicę św. Józefa po stronie północnej. Nowy kościół już w średniowieczu był budowlą wyjątkową pod względem rozmiarów i formy dla całego ówczesnego królestwa Węgier. Jego budowę finansowało bogate mieszczaństwo, przy wsparciu króla Zygmunta Luksemburskiego. Dodatkowo w 1392 i 1402 roku papież Bonifacy IX wydał bullę, dzięki której wszyscy pielgrzymi, którzy przyczynili się do budowy kościoła, mięli odpuszczone grzechy.
Po śmierci króla Macieja Korwina, w trakcie walk o koronę węgierską Koszyce zostały ostrzelane przez wojska polsko – litewskie. Naprawę uszkodzonej świątyni przeprowadzono w latach 1496–1498, a do 1508 roku ukończono prezbiterium. Datę tą uznaje się za zakończenie średniowiecznych prac budowlanych.
Główny kościół Koszyc często ponosił straty na skutek katastrof. Pożary w latach 1556 i 1775 wyrządziły budowli liczne szkody. Dodatkowo w 1706 roku kościół został uszkodzony przez wojska Franciszka II Rakoczego. W trakcie jednej z renowacji, w 1775 roku wieża Zygmunta otrzymała nowy barokowy hełm. Trzęsienie ziemi z 1834 i huragan z 1875 roku wymusiły na świątyni generalny remont. Najważniejsze prace renowacyjne przeprowadzono w latach 1877 – 1896. W ich trakcie zmieniono formę kościoła z trójnawowego na pięcionawowy, jako iż uznano że większa ilość filarów polepszy własności statyczne budowli. Zmieniono także sklepienia w nawach bocznych, całkowicie usunięto późnogotycką kaplicę św. Józefa, wzniesiono neogotycką wieżyczkę na skrzyżowaniu naw oraz usunięto niektóre sterczyny i gargulce, grożące zawaleniem się na przechodniów. W 1970 roku kościół św. Elżbiety został uznany za narodowy zabytek kultury, dzięki czemu parę lat później rozpoczęto jego kompleksowe prace renowacyjne. Brała w nich udział między innymi polska Pracownia Konserwacji Zabytków z Wrocławia. Według dostępnych dokumentów i projektów odnalezionych w archiwach zrekonstruowano korony szczytów, gargulce i inne detale wystroju architektonicznego.
Architektura
Kościół św. Elżbiety powstał jako budowla trójnawowa, posiadająca transept i wielobocznie zamknięte prezbiterium po stronie wschodniej. Także nawy boczne uzyskały zamknięcia wieloboczne. W południowej części świątyni umieszczono kaplicę oraz kruchtę, powyżej niej zaś królewskie oratorium. Wejście do niego umieszczono w gotyckiej spiralnej klatce schodowej, wzorowanej na wieżyczce komunikacyjnej z katedry św. Wita w Pradze, zbudowanej przez sławnego mistrza budowlanego Petra Parlera. Od strony północnej umieszczona została przy prezbiterium zakrystia. Fasada zachodnia została zwieńczona w środkowej części trójkątnym szczytem oraz dwiema wieżami: południową zwaną Maciejową (na cześć króla Macieja Korwina), która powstała w 1461 roku, oraz strzelistą wieżą północną, zwaną Zygmuntową z lat 1420–1462, której czworoboczna podstawa przechodziła powyżej trzeciej kondygnacji w ośmiobok. Ciekawostką wieży Macieja stał się labirynt okrągłych, połączonych ze sobą schodów o nie wyjaśnionym do dziś znaczeniu. Ściany kościoła na zewnątrz opięte zostały uskokowymi przyporami, które zwieńczono pinaklami.
Do wnętrza kościoła prowadziło kilka gotyckich portali, z których najcenniejszy, północny, ozdobiony został płaskorzeźbami Sądu Ostatecznego, Żywotu św. Elżbiety i Ukrzyżowania. Nazywany jest także Złotą Bramą, jako iż już w średniowieczu został pokryty pozłacanymi dekoracjami. Został on w wyjątkowy sposób upiększony zapewne z powodu wychodzenia na najbogatszą część miasta – rynek. Interesujące portale osadzono również od zachodu i południa. Zachodni mimo, iż zwyczajowo powinien być głównym wejściem, otrzymał stosunkowo najprostsze dekoracje. Ukazano na nich Chrystusa w ogrodzie Getsemane, apostołów Piotra, Jana i Jakuba oraz żołnierzy prowadzonych przez Judasza. Powyżej umieszczono Marię trzymającą ciało Jezusa w otoczeniu Marii Magdaleny i Józefa. Portal południowy wyróżniono od poprzednich, jako iż umieszczony został w kruchcie pod królewską emporą.
Wewnątrz z pewnością duże wrażenie robiło przestronne wnętrze korpusu, pierwotnie podzielone na trzy nawy, nakryte sklepieniami gwiaździstymi, wspartymi na masywnych filarach o różnorodnych przekrojach. Arkady międzynawowe, podobnie jak łuk tęczy otrzymały formy ostrołukowe.
Stan obecny
Kościół koszycki, obecnie katedra, jest dziś jednym z najcenniejszych gotyckich zabytków na terenie Słowacji, a także symbolem miasta. W jego wnętrzu obejrzeć można między innymi gotycki ołtarz główny św. Elżbiety, wybitne dzieło średniowiecznego malarstwa słowackiego, wykonany w latach 1474-1477, złożony z 48 malowanych scen. Bardzo cennym zabytkiem jest też gotycka grupa Ukrzyżowania z około 1320 roku, umieszczona na parapecie południowego oratorium.
W skład zespołu katedralnego wchodzi również XIV-wieczna wieża św. Urbana, pełniąca dawniej funkcję dzwonnicy. W jej ściany zewnętrzne wmurowano 36 nagrobków pochodzących głównie z XIV-XV wieku. Jeden z nich datowany jest na IV wiek i przypisuje mu się pochodzenie z Cesarstwa Rzymskiego.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Lexikon stredovekých miest na Slovensku, red. Štefánik M., Lukačka J., Bratislava 2010.
Strona internetowa zabytkowekoscioly.net, Koszyce, katedra św. Elżbiety.
Strona internetowa wikipedia.org, St Elisabeth Cathedral.