Historia
Koszyce (słow. Košice, węg. Kassa, niem. Kaschau) założone zostały w pierwszej połowie XIII wieku przez osadników niemieckich. Już pierwsza znana pisemna wzmianka z 1230 roku wspominająca „villa Cassa” odnotowała księdza Gregora, który miał prawowitego syna Šimona, co oznaczałoby, że pochodził od okolicznych, słowiańskich mieszkańców, którzy nie znali jeszcze obowiązku celibatu, a nie od zachodnioeuropejskich kolonistów. Wspomniany Gregor urzędował przy romańskim, zapewne jeszcze niewielkim kościele pod wezwaniem św. Michała lub św. Mikołaja. Wraz z uzyskaniem przywileju miejskiego od króla Beli IV pod koniec pierwszej połowy XIII wieku, osada weszła w okres szybkiego rozwoju. Powiększająca się liczba ludności sprawiła, że parafialny kościół został przebudowany, a w trzeciej ćwierci XIII stulecia jego wezwanie zmieniono na św. Elżbietę („ecclesia sancte Elisabeth de Cassa”). Wpływ na wybór nowej dedykacji miało środowisko niemieckie, w którym Elżbieta zmarła jako święta, oraz przypuszczalnie też wpływy królewskie. W 1283 roku przy kościele św. Elżbiety odnotowano szpital dla ubogich, zaś w 1290 roku koszycka parafia uzyskała autonomię i została podporządkowana bezpośrednio biskupowi egerskiemu.
W czasach rządów Karola Roberta i Ludwika Wielkiego, Koszyce stały się jednym z głównych ośrodków miejskich północnej części Węgier. Rozkwit, koniunkturę i dobre stosunki z dworem królewskim mieszczanie wykorzystali pod koniec XIV wieku do podjęcia budowy większego i bardziej reprezentacyjnego kościoła farnego, mającego zastąpić starszą świątynię. Do powstania gotyckiego kościoła św. Elżbiety przyczynić się także mógł pożar z 1380 roku, o ile informacja o nim nie dotyczyła nowego kościoła, gdyż dokument papieski nie sprecyzował która świątynia została zniszczona. Ponadto na decyzję o wzniesieniu nowej budowli wpłynął zapewne tzw. cud eucharystyczny, jaki wydarzył się w Koszycach około połowy XIV wieku, po którym do miasta zaczęli napływać pielgrzymi i pokutnicy. Oprócz zapewnienia dochodów, ruch ten nadał miastu duchowy prymat na rozległym obszarze północno – wschodnich średniowiecznych Węgier.
Początek budowy kościoła św. Elżbiety prawdopodobnie rozpoczął się około 1390 roku. W dzieło to zaangażowani byli król Zygmunt Luksemburczyk, biskup egerski, a zwłaszcza bogaci mieszczanie z radą miejską na czele. Dodatkowo w 1392 i 1402 roku papież Bonifacy IX wydał bulle, dzięki którym wszyscy pielgrzymi, którzy przyczynili się do budowy kościoła, mieli odpuszczone grzechy, zaś w kościele można było przechowywać relikwię krwi Chrystusa. Pierwszy etap prac budowlanych trwał do około 1420 roku. W jego trakcie wzniesiono mury obwodowe korpusu oraz dwie pierwsze kondygnacje wież zachodnich. W latach 1420-1440 wykonano ośmioboczną nadbudowę wieży Zygmunta i podwyższono mury korpusu. W okresie tym ostatecznie wyburzono pozostałości starego kościoła św. Michała, który niejako został obudowany nowymi murami. W latach 1440-1462 budowlę zasklepiono nad nawą główną, podjęto prace nad prezbiterium i zakrystią, ukończono więżę północną. Kolejne prace do końca XV wieku prowadzono pod nadzorem mistrza Stefana Lapicidusa, zwanego też Stefanem Staimeczem z Koszyc. Ukończono wówczas nawy boczne i wzniesiono kaplicę św. Krzyża, św. Marii oraz na koniec kaplicę św. Józefa po stronie północnej.
Po śmierci króla Macieja Korwina, w trakcie walk o koronę węgierską, Koszyce zostały ostrzelane przez wojska polsko – litewskie w trakcie oblężenia z 1491 roku. Naprawę uszkodzonej i nieukończonej jeszcze świątyni przeprowadzono pod koniec XV wieku. Prace te powierzono Mikulášowi Kromphlozowi z Nitry oraz Václavowi z Pragi, przy finansowym wsparciu króla Władysława II Jagiellończyka. Miasto zwróciło się również o pomoc do papieża Aleksandra VI, który w liście z 1494 roku zezwolił na odpust dla wiernych. Napływ funduszy pozwolił na wykonanie napraw oraz ukończenie do 1505 roku budowy prezbiterium. Wówczas to pochodzący z Koszyc Juraj Satmári, biskup Oradei (węg. Nagyvárad), przeprowadził w kościele mszę, choć ostatnie prace wykończeniowe trwać miały jeszcze przez trzy lata (w jednym z filarów odnaleziony miał zostać zwój pergaminu z datą 1508 i nazwiskiem mistrza Kromphloza).
Kościół parafialny Koszyc, od 1549 roku będący w posiadaniu protestantów, często ponosił straty na skutek klęsk żywiołowych. Liczne szkody wyrządziły budowli pożary z lat 1556 i 1775, dodatkowo w 1706 roku kościół został uszkodzony przez wojska Franciszka II Rakoczego. Trzęsienie ziemi z 1834 i powódź z 1845 roku roku wymusiły przeprowadzenie generalnych napraw. Pierwsze prace z lat 1858-1863 okazały się na tyle niefachowe, że po kilkunastu latach i wichurze z 1875 roku, zabytek ponownie groził zawaleniem. Dopiero remont przeprowadzony w latach 1877-1896 okazał się bardziej trwały, ale w jego trakcie między innymi zmieniono formę kościoła z trójnawowego na pięcionawowy, jako iż uznano że większa ilość filarów polepszy własności statyczne budowli i zapobiegnie ponownemu pękaniu sklepień. Forsowanie skrajnej regotyzacji spowodowało także zburzenie późnogotyckiej kaplicy św. Józefa oraz wymianę wielu detali architektonicznych. Nie starczyło jedynie funduszy na zmianę barokowego hełmu wieży północnej. W 1970 roku kościół św. Elżbiety został uznany za narodowy zabytek kultury, dzięki czemu parę lat później rozpoczęto jego kompleksowe prace renowacyjne. Brała w nich udział między innymi polska Pracownia Konserwacji Zabytków z Wrocławia.
Architektura
Kościół św. Elżbiety powstał jako budowla trójnawowa z krótkim korpusem, posiadająca transept o szerokości korpusu i stosunkowo długie, wielobocznie zamknięte prezbiterium po stronie wschodniej. Zamknięcia wieloboczne uzyskały także kaplice po bokach prezbiterium, natomiast od zachodu nawy boczne poprzedziły czworoboczne w planie wieże, z których wyższej, północnej (zwanej Zygmuntową), powyżej trzeciej kondygnacji nadano kształt ośmioboczny. Wieża południowa (zwana Maciejową) ostatecznie osiągnęła wysokość jedynie równą z korpusem nawowym i kształt czworoboczny na poziomie wszystkich kondygnacji. Od strony północnej umieszczona została przy prezbiterium zakrystia, natomiast po północnej stronie nawy bocznej pod koniec XV wieku dobudowano późnogotycką dwuprzęsłową kaplicę. Kolejne dwie kaplice rozdzielone kruchtą zlokalizowane zostały po południowej stronie korpusu.
Oświetlenie kościoła zapewniła cała gama gotyckich okien o profilowanych obramieniach, od wysokich, trójdzielnych w prezbiterium, po krótsze dwu, trój i czwórdzielne w korpusie oraz wieżach. Ściany kościoła na zewnątrz opięte zostały cokołem z profilowanym gzymsem oraz uskokowymi przyporami, które udekorowano laskowaniem oraz zwieńczono pinaklami zdobionymi licznymi żabkami i kwiatonami. Bogactwo zewnętrznych elewacji uzupełniły fryzy i gzymsy pod okapami dachów, nad którymi znalazły się wypełnione maswerkami balustrady, poprowadzone wzdłuż krawędzi dachów. Szczególną uwagę przywiązano do obu ramion transeptu i zachodniej elewacji nawy głównej, na których szczyty poprzedzono ażurowymi ściankami wykonanymi z maswerkowych motywów przeplatających się czwórliści, oślich grzbietów czy ostrołuków, na które nałożono pinakle i baldachimy z konsolami na rzeźbione figury. Całość elewacji kościoła charakteryzowała się przepychem i okazałością godną średniowiecznych budowli katedralnych, od których fara koszycka różniła się skromniejszymi rozmiarami i układem (np. brak ambitu).
Do wnętrza kościoła prowadziło kilka gotyckich portali, z których najokazalszy osadzony został nietypowo w ścianie północnej transeptu, ze względu na skierowanie ku najszerszej części rynku z ratuszem i zabudową handlową. Portal ten podzielono na dwa przejścia wypełnione w górnych częściach maswerkami, flankowane i rozdzielone bogatym profilowaniem wyrastającym z cokołów. Po bokach przejść umieszczono też baldachimy i konsole, na których osadzono figury. Wyjątkowo rozbudowany tympanon ozdobiony został płaskorzeźbami Sądu Ostatecznego, żywotu św. Elżbiety i Ukrzyżowania. Nazywany Złotą Bramą, już w średniowieczu portal północny pokryty był pozłacanymi dekoracjami. Portal zachodni skierowany był na ulicę wiodącą ku bramie Glinianej. Z tego powodu, mimo iż zwyczajowo powinien być głównym wejściem, otrzymał prostsze dekoracje od północnego, choć i tak ozdobiony został bardzo bogaty zestawem detali. Ukazano na nich Chrystusa w ogrodzie Getsemane, apostołów Piotra, Jana i Jakuba oraz żołnierzy prowadzonych przez Judasza. Powyżej umieszczono Marię trzymającą ciało Jezusa w otoczeniu Marii Magdaleny i Józefa. Całość ujęto profilowanymi ościeżami, sterczynami, maswerkami i kolumienkami. Portal południowy wyróżniono od poprzednich, jako iż umieszczony został w kruchcie pod królewską emporą. Skierowany był na część przykościelnego cmentarza z kaplicą św. Michała.
Wnętrze korpusu kościoła pierwotnie było przestronne, podzielone na trzy nawy z kwadratowymi w planie przęsłami, nakryte sklepieniami gwiaździstymi, wspartymi na masywnych, profilowanych filarach. Arkady międzynawowe, podobnie jak łuk tęczy otrzymały formy ostrołukowe, a także profilowanie nawiązujące do wałków służek sklepiennych opuszczonych na filarach międzynawowych. W prezbiterium zastosowano sklepienie sieciowe i gwiaździsto – sieciowe, z żebrami przechodzącymi w służki bez pośrednictwa konsol. Przy południowej części transeptu umieszczono kruchtę, powyżej niej zaś królewskie oratorium. Wejście do niego umieszczono w gotyckiej, spiralnej klatce schodowej, wzorowanej na wieżyczce komunikacyjnej z katedry św. Wita w Pradze, zbudowanej przez sławnego mistrza budowlanego Petra Parlera.
Stan obecny
Kościół koszycki, obecnie katedralny, jest dziś jednym z najcenniejszych gotyckich zabytków na terenie Słowacji, a także symbolem miasta. Nie licząc barokowego hełmu wieży północnej, posiada gotycką formę, choć prace budowlane z XIX wieku wprowadziły szereg istotnych zmian. Najważniejszą jest przekształcenie układu z trójnawowego na pięcionawowy, zmienione zostały też sklepienia w nawach bocznych, całkowicie usunięto późnogotycką kaplicę św. Józefa, wzniesiono neogotycką wieżyczkę na skrzyżowaniu naw oraz usunięto grożące zawaleniem niektóre sterczyny i gargulce. Odnowione lub wymienione zostały gzymsy, sterczyny, obramienia okienne, maswerki, szczyty, detale portali wejściowych. W XX wieku korony szczytów, gargulce i inne detale wystroju architektonicznego, ze względu na użycie w XIX stuleciu słabej jakości piaskowca, zostały ponownie odnowione lub przywrócone na podstawie archiwalnych rycin.
Spośród średniowiecznego wyposażenia we wnętrzu kościoła obejrzeć można między innymi gotycki ołtarz główny św. Elżbiety z lat 1474-1477, cenne dzieło średniowiecznego malarstwa, złożone z 48 malowanych scen. Bardzo cennym zabytkiem jest też gotycka grupa Ukrzyżowania z około 1320 roku, umieszczona na parapecie południowego oratorium. Ponadto zachowała się wykonana z brązu chrzcielnica z pierwszej połowy XIV wieku, jeden z najstarszych zachowanych na Słowacji przykładów sztuki odlewniczej, zdobiona inskrypcją wykonaną w gotyckiej majuskule.
W skład zespołu katedralnego wchodzi obecnie wolnostojąca wieża dzwonnicza św. Urbana, usytuowana na placu rynkowym po północnej stronie kościoła św. Elżbiety. Wbrew starszej literaturze jest ona budowlą nowożytną, wzniesioną po 1629 roku, ale w jej elewacje zewnętrzne wmurowano 36 nagrobków pochodzących głównie z XIV-XV wieku. Jeden z nich datowany jest na IV wiek i przypisuje mu się pochodzenie z okresu Cesarstwa Rzymskiego.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Hišem C., Aus der ältesten Kirchengeschichte von Kaschau, „Studia Elbląskie”, XXII/2021.
Krcho J., Rusnák R., K problematike datovania vývojových fáz Urbanovej veže v Košiciach, „Archæologia historica”, roč. 42, č. 1, 2017.
Lexikon stredovekých miest na Slovensku, red. Štefánik M., Lukačka J., Bratislava 2010.
Markušová K., Dóm sv. Alžbety. Sprievodca po košických kostoloch, Košice 1998.
Zubko P., Kult Svätej Krvi v Košiciach, Košice 2013.