Historia
Teren polany Klasztorzysko (Kláštorisko) po raz pierwszy zasiedlony i ufortyfikowany został w okresie halsztackim (około 500 roku p.n.e.). W średniowieczu jego miejsce zajęła ufortyfikowana osada spiskich Sasów, określana w dokumentach jako „castrum Lehon” i „Lethonkew” (Letanovská Skala). Podczas najazdu tatarskiego w 1241 roku miała ona być schronieniem mieszkańców okolicznych wiosek, stąd nazwano później okolicę Lapis Refugii, czyli „Skała Schronienia”. W drugiej połowie XIII wieku na górze wzniesiono murowany kościół. Z powodu kolejnych najazdów mongolskich rozbudowano też obwarowania osady o kamienny, masywny mur, który na przełomie XIII i XIV wieku wraz z grodziskiem przejęli kartuzi.
Według anonimowego kronikarza kartuskiego z XVI wieku, zakonnicy wybudować mieli klasztor z fundacji proboszcza Martina z Zakovca na Spiszu, a budowę nadzorować miał mnich Andrej z Seitz, wysłany z macierzystego konwentu do kierowania pracami w latach 1305-1307. Martin występował w akcie darowizny biskupa spiskiego Jakuba z 1299 roku, jako jeden ze świadków. Kolejnymi świadkami byli kapłani bractwa księży spiskich, które było samodzielną wspólnotą kościelną tamtejszych Sasów, a także ich zwierzchnik, niejaki Jordan, który podarował Kláštorisko kartuzom. Zakon przybył więc na Spisz za pośrednictwem niemieckich osadników, wybór mnichów mógł być natomiast podyktowany odludnym miejscem polany, przypominającej wielki klasztor kartuzów niedaleko Grenoble w Alpach (Grande Chartreuse).
Konwent z Kláštoriska początkowo był bardzo ubogi, a jego ziemie jałowe, zdatne jedynie do wypasania zwierząt. Dopiero dzięki subwencjom, głównie szlacheckim i kościelnym, a także donacjom królewskim, stopniowo nabywał dobra (pola, stawy, lasy, grunty orne), usytuowane nawet w bardziej odległych miejscach, takich jak Šariš, Liptov, Zamagurie i winnice na południe od Zemplína. Dzięki temu przez cały XIV wiek trwała rozbudowa kościoła klasztornego i zabudowań klauzury, zdołano też utworzyć filię klasztoru nad Dunajcem (Czerwony Klasztor) z którym pozostawano w stałym kontakcie. Według anonimowego kronikarza kartuskiego po 1396 roku przy wznoszeniu krużganków w Kláštorisku działać miał opat cysterski ze Stiavnika, Ladislav z Vlkovej. Ponadto kartuzi założyli folwark (grangie), zbudowali młyn na rzece Hornad, a po 1492 roku założyli staw z systemem grobli. W momencie rozkwitu klasztoru na przełomie XIV i XV wieku, gdy był on samowystarczalnym organizmem, funkcjonowała przy nim kuźnia i stajnie, a także obory i zagrody dla wypasanego bydła.
Położenie klasztoru z dala od innych siedzib ludzkich sprawiło, że padał ofiarą napadów rabunkowych. W 1433 roku klasztor został zniszczony przez husytów, po czym na długi czas został opuszczony. Po częściowej renowacji pod auspicjami Jána Monessera z Kežmaroku, w 1454 roku został zaatakowany przez pohusyckie oddziały bratrzyków. Zakonnicy przenieśli się wówczas do Levočy, ale życie w dużym mieście nie odpowiadało im, dlatego raz jeszcze powrócili do Kláštoriska. Od 1478 roku rozpoczęli odbudowę pod przewodnictwem przeora z Mauerbach, wizytatora prowincjalnego i zaufanego przyjaciela króla Macieja Korwina. W kolejnych dziesięcioleciach prace kontynuowano, głównie pod kierownictwem przeora Andreja (po 1492 roku), a następnie Jodokusa (po 1500 roku), za którego odrestaurowano prawie wszystkie eremy. Przebudowę z przełomu XV i XVI wieku prowadzili doświadczeni mistrzowie, którzy pracowali nad wspaniałymi kaplicami przy kościołach w Spišskim Štvrtoku i Spišskej Kapitule. Przedsięwzięciom tym patronowała Jadwiga Cieszyńska, wdowa po palatynie Štefanie Zápolya, która według kronikarza klasztornego była jedyną kobietą jaka mogła przejść klasztorną furtę. Prace budowlane zakończył przeor Eucherius „de Frankonia”, który po 1517 roku nakazał wybudować przy furcie klasztornej dom dla gości.
W drugiej ćwierci XVI wieku Węgry rozdzierane były wojną domową między królewskimi stronnictwami oraz tureckimi najazdami. W 1530 roku wszystkie dobra klasztorne zostały zastawione miastu Kežmarok. Co więcej okres chaosu wykorzystał w 1543 roku do napaści na Kláštorisko kapitan zamku Muráň, rycerz – rabuś Matej Bašo, który splądrował klasztor i zaczął przekształcać budynki na cele wojskowe. Zakonnicy uciekli do Levočy, zaś decyzją przedstawicieli miast i szlachty spiskiej oraz szaryskiej, a także za zgodą kościelną kapituły spiskiej, jeszcze w tym samym roku klasztor został celowo rozebrany, aby nie stał się gniazdem rozbójników. Zakonnicy przenieśli się wraz z częściowo uratowanym dobytkiem (zwłaszcza z klasztorną biblioteką) do Czerwonego Klasztoru, a pozostawione budynki popadły w całkowitą ruinę.
Architektura
Klasztor usytuowany został na porośniętym lasami i usianym skalnymi ostańcami północnym stoku góry Čertova sihoť, opadającym dość łagodnie ku odległej o paręset metrów dolinie rzeki Hornad. Stoki południowe góry, opadające do doliny niewielkiego potoku, natura ukształtowała już jako strome, teren wznosił się też mocno po wschodniej stronie klasztoru. Stosunkowo łatwo dostępna była zachodnia strona, łącząca się z pozostałymi wzniesieniami i dolinami obszernego masywu. Jako, że klasztor założono na stoku góry i był on założeniem rozległym, różnica wysokości pomiędzy jego skrajnymi częściami wynosiła aż 10 metrów.
Klasztor składał się z trzech wyraźnie wyodrębnionych części, zajmujących obszar o wielkości około 1 ha, otoczony murem grubości 1 metra założonym na rzucie zbliżonym do nieregularnego czworoboku. Część południowa była ogólnodostępnym dziedzińcem wejściowym zajmowanym przez późnogotycki dom dla gości, za którym po stronie północnej znajdowała się część środkowa kompleksu z kościołem i najważniejszymi zabudowaniami klauzury otaczającymi niewielki wirydarz. Trzecią część klasztoru tworzył usytuowany na północy obszerny dziedziniec, otoczony eremami – celami kartuskimi o formie niewielkich domów. Pierwotna brama wjazdowa o szerokości 2,5 metra znajdowała się od strony dolnej, północnej, natomiast od strony górnej (południowej) jedynie furta dla świeckich interesantów konwentu.
Część środkowa klasztoru powielała typowy schemat benedyktyński. Znajdował się tam jednonawowy kościół z poligonalnym prezbiterium po stronie wschodniej i zakrystią dostawioną od południa. Po przeciwnej, północnej stronie z korpusem kościoła sąsiadował wirydarz otoczony krużgankami skomunikowanymi z trzema skrzydłami zabudowań. W części wschodniej była to kaplica o trójbocznym wschodnim zamknięciu i dom przeora, w skrzydle północnym refektarz oraz kuchnia klasztorna, w zachodnim natomiast pomieszczenia nowicjuszy i konwersów. Te ostatnie od zachodu sąsiadowały z kompleksem zabudowań gospodarczych (spichrze, spiżarnie, magazyny) otaczających kolejny niewielki dziedzińczyk. Krużganek tworzyły podsklepione korytarze o szerokości 2,6 metra, z żebrami o profilach klinowych spiętymi zwornikami (między innymi z motywem płaskorzeźbionej gwiazdy). Oświetlenie krużganka zapewniały gotyckie okna od strony wirydarza, posadzka zaś utworzona była z zaprawy murarskiej.
Kaplica w skrzydle wschodnim prawdopodobnie była pierwotnym kościołem osady z drugiej połowy XIII wieku, co wyjaśniałoby jej nietypowe odchylenie od osi ku północnemu – wschodowi w stosunku do kościoła klasztornego i wirydarza. Z tego powodu zachodnia ściana kaplicy musiała zostać przebudowana, by krużganek mógł zachować regularną formę, natomiast sąsiednie pomieszczenie po stronie północnej miało ścianę ustawioną pod skosem. Wnętrze kaplicy przykryte było sklepieniem ze stosunkowo masywnymi żebrami opartymi na przyściennych wspornikach.
Duży dziedziniec północny o wymiarach 40 x 40 metrów, otoczony był wspomnianymi pustelniami (eremami) kartuzów, z których każda miała wymiary 10 x 10 metrów i podobny układ. Było ich łącznie dziewięć, oddzielonych od siebie ogrodami o kształcie na planie litery L. Na terenie głównego, czworobocznego dziedzińca, mniej więcej w jego środkowej części znajdowała się studnia, a po stronie południowej, blisko wirydarza klauzury, czworoboczny budynek biblioteki klasztornej. Poszczególne pustelnie łączył krużganek o szerokości 1,7 metra, sklepiony kolebkowo i oświetlony oknami od strony dziedzińca, skomunikowany także z klauzurą w środkowej części konwentu. Posadzkę krużganka tworzyła zaprawa murarska, kładziona pod skosem ze względu na położenie budynku na stoku wzgórza. Każdy z kartuskich domów składał się z trzech pomieszczeń i ogrodu. Główne pomieszczenia mieszkalne były ogrzewane kominkami, a od przełomu XV i XVI wieku kaflowymi piecami. Kolejne izby zapewne pełniły rolę pracowni lub oratorium, najmniejsze mogły służyć za małe składziki.
Stan obecny
Klasztor znajduje się dziś w stanie ruiny, ale z murami zachowanymi w przyziemiu prawie na całym obszarze średniowiecznego założenia, dzięki czemu układ kartuskiego kompleksu jest w pełni czytelny. Zdecydowanie w najlepszym stanie przetrwały masywne mury kościoła klasztornego oraz kaplicy w skrzydle wschodnim (pierwotny kościół z drugiej połowy XIII wieku). Dużą wysokość murów, wystarczającą do ponownego zadaszenia, posiada południowy korytarz krużganka przy małym wirydarzu, część dawnego, późnośredniowiecznego domu dla gości oraz budynek na terenie dużego wirydarza. Jeden z eremów we wschodniej części klasztoru został w całości odbudowany i zadaszony. Być może w kolejnych latach częściowej rekonstrukcji poddane zostaną kolejne zabudowania, gdyż prace ratownicze i archeologiczne trwają z przerwami do dziś.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Chalupecký I., Slivka M., Kláštorisko. Skala útočišťa, Spišská Nová Ves 1995.
Nemeš J., Stav bádania pustovníckych reholí na území Slovenska v stredoveku, „Historia Slavorum Occidentis”, r. 12, nr 1 (32), 2022.
Slivka M., Doterajšie výsledky výskumu na Kláštorisku v Slovenskom raji, „Archaeologia historica”, roč. 13, č. 1, 1988.