Historia
Pierwszymi zakonnikami jacy osiedli we wsi św. Hipolita („villa sancti Ypoliti“) byli w XII wieku benedyktyni z Zoboru, po których, na krótko po najeździe mongolskim z 1241 roku, pod zamek Zniev (Turiec) przybyli dominikanie. W 1248 roku na ich miejscu pojawili się premonstratensi, sprowadzeni bezpośrednio z francuskiego klasztoru macierzystego w Prémontré. Ich pierwszy opat o imieniu Albert, przy wsparciu dworu królewskiego, rozpoczął wznoszenie zabudowań klasztoru już przed 1251 rokiem, kiedy to król Bela IV wydał przywilej dla nowego konwentu i potwierdził jego fundację. Prace budowlane ruszyły od ceglanego prezbiterium kościoła i zakrystii, a następnie kontynuowane były ze względów finansowych przy użyciu łatwo dostępnego kamienia. Dedykowany Wniebowzięciu Panny Marii kościół, ukończony został w 1260 roku, jako jedna z pierwszych budowli gotyckich na terenie północnej części Królestwa Węgierskiego, z którego nowy styl promieniował na większość wiejskich i miejskich budowli sakralnych w regionie.
Pod koniec pierwszej ćwierci XIV wieku premonstratensi prawdopodobnie przejęli królewski zamek Zniev, czym umocnili swoją pozycję i stali się głównymi właścicielami rozległej domeny ziemskiej uzyskanej z darowizn królewskich. Dzięki temu ograniczali rozwój osady Podhradie (Kláštor pod Znievom), hamując jej przekształcanie w ośrodek miejski. Spadek znaczenia klasztoru nastąpił w burzliwym XV wieku, gdy był on przedmiotem sporów i zarządzeń, podczas których papież rościł sobie prawo do nadawania urzędu prepozyta. W 1442 roku król Władysław podarował klasztor niejakiemu Nebojsowi, stronnikowi Pongráca z Liptovskégo Hrádka, właściciela zamku Zniev. Nebojs ufortyfikował konwent, prawdopodobnie tworząc wokół niego fosę. Fortyfikacje te zostały zniszczone w walkach wewnętrznych o węgierską koronę w 1532 roku, gdy Kláštor pod Znievom obsadziły wojska cesarskiego generała Jána Katzianera. Odebrały one klasztor z miastem i zamkiem od braci Mikuláša i Petera Kostkovców z Sedlca, zwolenników Jana Zapolyi. Zabudowania klasztoru ulec miały spustoszeniu, zawaliła się wieża kościelna, a zrujnowane skrzydło północnej nie zostało już odbudowane w pierwotnej formie.
Premonstratensi na skutek stopniowej sekularyzacji zostali zmuszeni do opuszczenia klasztoru w 1541 roku. Piętnaście lat później na ich miejsce przybyli jezuici, którzy dokonali przebudowy klasztoru w stylu renesansowym. Między innymi założone zostało wówczas sklepienie w nawie kościoła, na miejscu pierwotnego stropu. W ostatnich dziesięcioleciach XVII wieku kościół i zabudowania klauzury poddawane były przekształceniom barokowym. Remonty konieczne były po spaleniu w 1703 roku, w trakcie działań militarnych powstania Rakoczego. Jezuici opuścili klasztor w 1705 roku, lecz powrócili cztery lata później i przebywali w nim do czasu kasaty w 1773 roku. Od tego momentu zabudowania poklasztorne stały się własnością uniwersytetu z Trnavy, a następnie uczelni budapesztańskiej. W 1790 roku klasztor raz jeszcze dotknięty został pożarem. W 1826 roku przy wczesnogotyckim kościele wzniesiona została nowa wieża kościelna.
Architektura
Klasztor założony został w dolinie, po wschodniej stronie wzniesionego na wzgórzu zamku Zniev. Usytuowano go na prawym brzegu płynącej równoleżnikowo po północnej stronie niewielkiej rzeki Vríca. Na południu, w nieco większej odległości od konwentu, przepływał przez podklasztorną osadę mniejszy ciek wodny. Ponadto po południowej stronie klasztoru przez wieś ciągnął się stary trakt, łączący przez pogórze Malej Fatry Turiec z terytorium Górnej Nitry. Klasztor stanowił samodzielną jednostkę funkcjonalną, z własnym zapleczem gospodarczym, ogrodami i stawami, niezależną od położonej na południowym – zachodzie wsi z kościołem farnym św. Mikołaja. Po zachodniej stronie na rzece funkcjonowały młyny, zwrócone na leżącą na przeciwnym brzegu niewielką wieś Lazany. Sam klasztor co najmniej od około połowy XV wieku otoczony był obwarowaniami drewniano – ziemnymi.
Wczesnogotycki kościół klasztorny był jednonawową budowlą, wykonaną z kamienia w części zachodniej i z cegły w części wschodniej. Składał się z prostokątnego w planie korpusu, czworobocznego chóru o tej samej szerokości co nawa, z dłuższą osią poprzeczną w stosunku do osi kościoła, a także z węższego prezbiterium na rzucie kwadratu, po którego północnej stronie znajdowała się zakrystia. Prawdopodobnie początkowo, ze względu na regułę wymagającą skromnej architektury, kościół nie posiadał wieży, ale została od dobudowana do nawy od zachodu w trakcie rozluźnienia surowych zakazów, około XIV wieku. Jeszcze w XIII wieku przy zachodniej części południowej ściany nawy dostawiona została niewielka, czworoboczna kaplica.
Wewnątrz wszystkie trzy główne części kościoła oddzielone zostały od siebie masywnymi arkadami o lekko spłaszczonych ostrołukach. Przestrzeń prezbiterium i chóru przykryto sklepieniem krzyżowo – żebrowym, w prezbiterium opuszczonym na narożne walcowe służki z głowicami zdobionymi motywami roślinnymi, zaś w chórze podtrzymywanymi przez narożne wsporniki połączone na ścianie wschodniej z profilowanym gzymsem, dochodzącym do kapiteli arkady tęczy. W południowej ścianie prezbiterium umieszczone zostały bogato profilowane trójdzielne nisze pod sedilia, ze zwieńczeniami o jeszcze półkolistych a nie ostrołucznych zamknięciach. Obok nich umieszczona została podobnie ukształtowana wnęka pisciny. Nawa pierwotnie przykryta była drewnianym stropem. W jej zachodniej części umieszczona została murowana empora, oparta na dwóch ośmiobocznych filarach i otwarta trzema ostrołucznymi arkadami na wschód. Jej przyziemie zostało przykryte sklepieniem krzyżowo – żebrowym.
Zabudowania klauzury rozciągały się nad rzeką, po północnej stronie kościoła, gdzie wraz z nim otaczały czworoboczny wirydarz, nietypowo wydłużony na osi północ – południe. Trzy skrzydła i kościół połączone zostały krużgankami. Skrzydło wschodnie znajdowało się na przedłużeniu zakrystii i prezbiterium, miało też zbliżoną do nich szerokość. Przypuszczalnie mieściło kapitualrz oraz dormitorium na piętrze. Skrzydło zachodnie stykało się z zachodnią częścią nawy. W przyziemiu podzielone było na trzy pomieszczenia, mogące mieścić cellarium konwentu i kuchnię. W krótkim skrzydle północnym znajdować się mógł refektarz.
Stan obecny
Choć klasztor został mocno przebudowany w okresie nowożytnym, w jego wnętrzu, a zwłaszcza w przestrzeni kościoła, wciąż odnaleźć można detale architektoniczne, dzięki którym na okoliczne tereny rozprzestrzenił się styl wczesnego gotyku. Zachowało się przede wszystkim sklepienie w prezbiterium, chórze i zakrystii oraz podsklepiona empora z dwoma filarami w nawie. Ponadto dojrzeć można kilka gotyckich portali, ozdobne głowice służek, sedilia i wnękę ścienną w południowej ścianie prezbiterium, czy okna południowej kaplicy, chóru i prezbiterium. Obecna wieża kościoła oraz całe skrzydło północne są budowlami nowożytnymi, podobnie jak wschodnia i zachodnia część krużganka. Wczesnogotyckie mury ukrywają się pod współczesnymi tynkami skrzydła wschodniego i zachodniego oraz w południowej części krużganka.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Pamiatková zóna obce Kláštor pod Znievom, red. K.Ďurian, Martin 2015.
Podolinský Š., Gotické kostoly, Bratislava 2010.
Slovensko. Ilustrovaná encyklopédia pamiatok, red. P.Kresánek, Bratislava 2020.