Historia
Kieżmark otrzymał prawa miejskie wraz z przywilejem targowym i sądowym już w 1269 roku od króla Beli IV, a w bliżej nieznanym okresie XIV wieku przekształcony został w wolne miasto królewskie. Leżał on blisko granicy, na ważnym szlaków handlowym „Via Magna”, który łączył terytorium Polski ze Spiszem, dlatego budowa jego obwarowania było istotną sprawą. Wznoszenie murów obronnych rozpoczęło się prawdopodobnie w drugiej połowie XIV stulecia, gdyż pierwsza wzmianka źródłowa o nich pojawiła się w 1368 roku, w związku z budową klasztornego budynku przy kościele św. Elżbiety.
W 1404 roku król Zygmunt Luksemburczyk musiał zwolnić mieszczan z podatków na 12 lat z powodu zniszczeń wynikłych na skutek pożaru, przy zastrzeżeniu by przeznaczyć dochody z sześciu lat na budowę i renowację obwarowań. W 1433 roku mury miejskie nie zapewniły bezpieczeństwa przed husytami, którzy zdobyli Kieżmark. Po ich odejściu obwarowania poddano modernizacji, choć początkowo mieszczanie planowali uszkodzone mury miejskie całkowicie rozebrać, by nie stały się one miejscem schronienia dla kolejnych wrogów. Zapobiegła temu interwencja Zygmunta Luksemburczyka, który nakazał miasto ponownie obwarować i zabezpieczyć. Dobudowano wówczas zewnętrzną linię niższego muru i liczne baszty.
W 1441 roku Kieżmark zajęły oddziały Jana Jiskry, walczącego w służbie Elżbiety, wdowy po Albrechcie Habsburgu. Jego wojska pozostawały w mieście do 1462 roku, kiedy to podpisano umowę, na mocy której Jiskra oddał Kieżmark królowi Maciejowi Korwinowi, a ten wkrótce przekazał go możnej rodzinie Zápolya. Parę lat później rozpoczęli oni budowę połączonego z miejskimi obwarowaniami zamku, co pociągnęło za sobą konieczność zburzenia kościoła św. Elżbiety.
W XVII wieku średniowieczne obwarowania były już mocno podupadłe, a ostatni raz wykorzystano je w trakcie walk wojsk cesarskich z kurucami w 1709 roku. W kolejnych latach XVIII wieku zniszczone pożarami i nienaprawiane zostały pozostawione własnemu losowi aż do prac rozbiórkowych w XIX stuleciu.
Architektura
Kieżmark otrzymał w planie kształt zbliżony nieco do trójkąta z północnym narożnikiem zajętym od połowy XV wieku przez zamek, a wcześniej przez kościół św. Elżbiety. Zamknęły one obszar około 20,5 ha. Miasto usytuowano w widłach płynącego po stronie zachodniej Popradu (rozlanego w aż trzy odnogi) oraz łączącego się z nim na północy i otaczającego miasto od wschodu, mniejszego potoku Lubickiego. Zasilał on swymi wodami fosę miejską, utworzoną na odcinku wschodnim, południowym i południowo – zachodnim.
Mury obronne wzniesiono z kamienia polnego. Ich długość wynosiła około 2 tyś. metrów, wysokość około 5 metrów i grubości 1,5 do 2 metrów. Posiadały strzelnice szczelinowe, a od strony miasta obiegał je chodnik straży. W XV wieku zostały wzmocnione basztami: około dziesięcioma półokrągłymi o różnej wielkości, otwartymi od strony miasta oraz czterema czworobocznymi, pełnymi, usytuowanymi w południowej i południowo – zachodniej części obwodu. Dodatkowo wzniesiono również niższy mur zewnętrzny, który jednak nie objął zasięgiem całego miasta, a jedynie najbardziej zagrożoną stronę południową i wschodnią, otaczając na północy także zamek. Nie był to też typowy mur parchamowy, gdyż znajdował się po zewnętrznej stronie szerokiej na 20-25 metrów fosy, zabezpieczając podejście do niej. Miejskie mury obronne sprzężone były z obwarowaniami zamku kieżmarskiego.
Ważną rolę w obronności Kieżmarku odgrywać także musiały wzniesione jeszcze w XIII wieku, przed murami obronnymi, kamienne domy mieszczańskie o charakterze wież mieszkalnych. Najmasywniejsze znajdowały się przy najstarszej drodze prowadzącej z bramy Górnej do brodu, nieco mniejsze konstrukcje wieżowe usytuowano natomiast na Starym Rynku, gdzie przed lokacją miasta znajdowała się osada rybaków, a później najstarsze centrum średniowiecznego miasta z kościołem parafialnym św. Krzyża.
Do miasta prowadziły trzy bramy: Kuśnierska na południowym – zachodzie, Wysoka (Górna) po stronie południowej oraz Dolna, zwana także Polską, w północnej części miasta, tuż przy obwarowaniach zamku. Dodatkowo w północno – zachodniej części powstała mniej ważna, pięcioboczna brama Nowa, skierowana w stronę przeprawy przez Poprad, nie była ona jednak pierwotna, a przebudowana z baszty miejskiej. Poza przejazdem bramnym mieściło się w niej także więzienie. Główne bramy u schyłku średniowiecza wzmocniono przedpiersiami z barbakanami.
Zespół bramy Kuśnierskiej ostatecznie osiągnął długość około 60 metrów, składając się z wieży bramnej oraz połączonego z nią budynku przedbramia, który poprzedzała szyja zakończona obłym barbakanem ze zwodzonym mostem. Bramę Górną umieszczono w czworobocznej wieży o długości boków około 17 metrów, z przejazdem w przyziemiu, połączonej szyją z kolistym barbakanem, w całości usytuowanym pośrodku fosy. Wjazd do niego umieszczono pod skosem i zaopatrzono w zwodzony most. W wieży bramnej znajdować się miał magazyn broni i amunicji, umieszczony między innymi w sklepionej piwnicy o wymiarach 12,5 x 6,5 metra. Brama Dolna także składała się z czworobocznej wieży z przejazdem, połączonej z jednej strony z kurtyną muru miejskiego, a z przeciwnej z murem zamku i murem jego parchamu. Od strony frontowej z wieży wybiegała szyja połączona z kolistym barbakanem, usytuowanym podobnie jak w dwóch poprzednich zespołach bramnych pośrodku fosy i zaopatrzonym we wjazd pod ułatwiającym obronę skosem. Rondel bramy Dolnej otrzymał średnicę 22 metrów i zwodzony most, pierwotnie konstrukcji drewnianej.
Stan obecny
Do czasów współczesnych zachowała się jedynie część barbakanu dawnej bramy Dolnej i skromne fragmenty obwarowań, głównie w południowej części miasta przy ul. Basztowej oraz baszta w południowo – wschodniej części dawnego obwodu.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Lexikon stredovekých miest na Slovensku, red. Štefánik M., Lukačka J., Bratislava 2010.
Mencl V., Stredoveka mesta na Slovensku, Bratislava 1938.
Sypek A., Sypek.R., Zamki i obiekty warowne Słowacji Wschodniej, Warszawa 2005.
Strona internetowa kezmarok-sk.szm.com, 0pevnenie mesta Kežmarku.