Historia
Kościół św. Anny zbudowany został w drugiej połowie XII wieku, przy starej drodze łączącej królewską, a później arcybiskupią rezydencję w Ostrzyhomiu ze Starým Tekovem. Pierwsza wzmianka o osadzie Kalinčiakovo (pierwotnie Varšany, następnie Hontvarsány) odnotowana została w dokumencie z około 1242 – 1272 roku oraz następnie w 1290 roku. Przyczyną wystawienia tego drugiego aktu było zniszczenie Varsány, wówczas własności synów niejakiego Simona, przez Jóba Palásti. Miejscowy ksiądz wymieniony został w spisie papieskich dziesięcin z lat 1332 – 1337, według których parafia należała do bogatszych, choć nie ma pewności czy identyfikacja wzmiankowanej wówczas osady była prawidłowa i czy rzeczywiście odnosiła się do kościoła św. Anny.
W 1655 roku kościół przeszedł w ręce kalwinów, którzy dobudowali do niego małą drewnianą wieżę (później zastąpioną murowaną), a w 1682 roku wymienili strop. Około 1830 roku podupadła budowla niszczała z powodu przeciekającego dachu. Straty powiększył dwa lata później pożar, po którym jeszcze w latach 30-tych XIX wieku przeprowadzono renowację. W jej trakcie zewnętrzne ściany nawy i apsydy wzmocniono przyporami, wymieniono strop, więźbę dachową i dach. Kolejne naprawy miały miejsce w 1864 i 1907 roku.
W 1932 roku, w trakcie prac renowacyjnych spowodowanych problemami budowli ze statyką, prowadzonymi pod kierunkiem znakomitego czeskiego historyka sztuki i konserwatora zabytków Václava Mencla, usunięto nowożytne tynki, odkryto romańskie okna i portal, oraz odsłonięto romański mur o wysokiej jakości wykonania. Problemy ze statyką budowli ostatecznie usunięto w latach 1958 – 1959. Prace rekonstrukcyjne przeprowadzono także w 2003 i 2016 roku.
Architektura
Romański kościół został wzniesiony na wzgórzu, nad brzegiem rzeki Sikenicy. Utworzyła go nawa na planie prostokąta z półkolistą apsydą po stronie wschodniej. Obie części wzniesiono z dokładnie opracowanych, choć o różnych wielkościach kwadr. Zewnętrzne elewacje ozdobione zostały romańskimi fryzami arkadkowymi i lizenami w apsydzie oraz gzymsem pod okapem dachu w nawie i apsydzie. Do wnętrza wiodły dwa portale romańskie: północny i południowy. Południowy otrzymał bardzo prostą, czworoboczną formę z półkolistym tympanonem zaznaczonym przez klińce. Okna kościoła były bardzo małe i wąskie, obustronnie rozglifione, zamknięte półkoliście.
W środku nawy umieszczono emporę w formie trybuny, wspartej na środkowym masywnym filarze i dwóch półkolistych arkadach. Schody na nią znalazły się w sklepionym korytarzyku, wydrążonym w grubości zachodniego muru nawy. Empora nie została podsklepiona, lecz podobnie jak nawa, posiadała płaski drewniany strop. Ten prosty układ został wzbogacony przez podparcie obu arkad przez wolnostojące, cylindryczne w przekroju kolumny z kostkowymi kapitelami i okrągłymi torusami. Półkoliste archiwolty arkad oparto na gzymsach impostowych.
Apsydę oddzielono od nawy półkolistą arkadą tęczy i przykryto półkopułą. Archiwolta arkady tęczy podtrzymywana była z obu stron przez pilastry, węższe od półfilarów arkady, a przez to tworzące uskoki muru. Wnętrze apsydy oświetlały dwa okna: południowo – wschodnie i umieszczone od wschodu na osi. Jedno okno przebito w północnej ścianie nawy, trzy kolejne znajdowały się w nawie od południa, przy czym południowo – zachodnie, doświetlające emporę, było zaledwie małą szczeliną.
Stan obecny
Kościół w Kalinčiakovie należy do najbardziej znanych romańskich zabytków na terenie Słowacji, pomimo nowożytnych przekształceń, które od zewnątrz kolidują ze średniowieczną bryłą (masywne przypory, wieża zachodnia) oraz znacznych ubytków pierwotnych detali architektonicznych spowodowanych latami zaniedbań, przebudowaniami czy też zniszczeniami i problemami ze statyką budowli. Wyjątkowo cennym zabytkiem architektonicznym jest romańska empora umieszczona wewnątrz nawy. Zachowała się także arkada tęczy, choć gzymsy jej pilastrów nie powstały w średniowieczu. Portal południowy należy do jednych z najstarszych zachowanych na terenie Słowacji. Przetrwał także portal północny, ale obecnie jest zamurowany.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Mencl V., Stredoveká architektúra na Slovensku, Praha 1937.
Podolinský Š., Románske kostoly, Bratislava 2009.
Szakács B.,Z., Hontvarsány – Református templom [w:] Ideje az építésnek – A Rómer Flóris Terv müemlék-helyreállítás, red. T.Kollár, Budapest 2018.
Tomaszewski A., Romańskie kościoły z emporami zachodnimi na obszarze Polski, Czech i Węgier, Wrocław 1974.