Historia
Kościół św. Jerzego wzniesiony został około drugiej ćwierci XIII wieku, prawdopodobnie z fundacji szlacheckiej, na co wskazywałoby wezwanie dedykowane patronowi rycerzy. Wieś po raz pierwszy odnotowana została w źródłach pisanych w 1276 roku, jako własność arcybiskupstwa ostrzyhomskiego. W tym samym roku, a następnie w 1292 roku, odnotowane zostało wezwanie kościoła, od którego nazwę uzyskała osada. W spisie papieskich dziesięcin z lat 1332-1337 wymieniono zarówno kościół z Jura, jak i jego proboszcza Jána („Johannes sacerdos Sancti Georgii).
W 1312 roku wieś zbrojnie zajął niejaki Bede de Sarow (z Šarovca). Od tego momentu należała ona wraz z kościołem do trenczyńskiego możnowładcy Matúša Čáka, aż do jego śmierci w 1321 roku. W 1424 roku po raz pierwszy wzmiankowany był „Comitatus Sancti Georgii archieposcopatus Strigoniensis”, założony przez arcybiskupa ostrzyhomskiego w celu uporządkowania stosunków między dobrami ziemskimi i uniezależnienia się od władzy świeckiej. Pomimo tego w czasie anarchii feudalnej z 1439 roku, Pongrácz ze Svätého Mikuláša najechał i zniszczył dobra arcybiskupstwa, w tym także osadę Jur. W 1499 roku kościół miał zostać wyremontowany po kolejnym pożarze, o czym świadczyć miała data wyryta na murze nawy przy apsydzie. Klęska pod Mohaczem w 1526 roku sprawiła, że wieś stała się celem jeszcze częstszych najazdów. W 1558 roku kościół został ograbiony, a proboszcz wzięty do tureckiej niewoli. Do kolejnych spustoszeń dojść miało także rok później, co ostatecznie doprowadziło do czasowego porzucenia budynku.
Na przełomie XVI i XVII wieku kościół przejęli kalwini. Około 1670 roku katolicy tymczasowo odzyskali świątynię, jednak dopiero w 1712 roku wierni katoliccy zdołali odzyskać budynek na stałe i przeprowadzić remont. Naprawiono elewacje, zmodyfikowano do barokowej formy okna, podsklepiono piętro wieży, dostawiono kruchtę przed wejściem głównym, a także przypuszczalnie rozebrano średniowieczną zakrystię, zastąpioną po przeciwnej stronie budynkiem nowożytnym.
W 1815 roku kościół nawiedziła kolejna katastrofa. Powódź zaburzyła wówczas statykę do tego stopnia, że cały budynek groził zawaleniem, na szczęście został jednak wyremontowany. Niestety w 1937 roku zabytek przeszedł gruntowną przebudowę, której celem było zwiększenie przestrzeni dla powiększającej się liczby wiernych. Do południowej ściany dobudowano nową nawę, zakończoną wielobocznym prezbiterium i przylegającą do niego zakrystię. Romańska apsyda zaczęła wówczas służyć jako kaplica, a w dawnej nawie przepruto wielką arkadę. W czasie walk drugiej wojny światowej kościół uległ uszkodzeniu, udało się go jednak naprawić do 1949 roku. Dalsze naprawy miały również miejsce w 1987 roku.
Architektura
Kościół zbudowany został na lewym brzegu rzeki Hron, na niewielkim wzniesieniu. Pierwotnie był małą, romańską budowlą, podobną do świątyń w Dražovcach czy w Sedmerovcu (Pominovcach), składającą się z prostokątnej w planie nawy, do której od wschodu dostawiona była półkolista apsyda, a po przeciwnej stronie w korpus wtopiona czworoboczna, smukła wieżyczka. Całość wzniesiona została z obrobionych kwadr piaskowca, choć do wykonania wieży zastosowano ciekawe połączenie muru kamiennego i ceglanego, za sprawą użycia po wewnętrznej stronie ścian cegieł. Elewacje zewnętrzne były proste, opięte jedynie wysuniętym cokołem. Dach kościoła nad nawą miał formę dwuspadową z ceglanymi szczytami zachodnim i wschodnim. Apsydę nakryto dachem półstożkowym, natomiast wieżę prawdopodobnie ostrosłupowym.
Kościół pierwotnie oświetlały niewielkie, półkoliście zamknięte okna w apsydzie i w południowej ścianie nawy oraz biforia na dwóch najwyższych, rozdzielonych gzymsami kondygnacjach wieży. Pomimo romańskiego charakteru przeźroczy, dało się już jednak zauważyć pierwsze zwiastuny nadchodzącego gotyku, w postaci niektórych wielobocznych kolumienek (zamiast okrągłych w przekroju) oraz ostrołucznie zwieńczonych wnęk ujmujących dolne biforia, a także lancetowatych samych otworów. Wejście do kościoła prowadziło poprzez portal południowy oraz nieco niekonwencjonalnie przez portal osadzony w północnej ścianie nawy (mógł on jednak prowadzić do hipotetycznej zakrystii). Północny portal posiadał gładkie obramienie o półkolistym zamknięciu. Portal południowy miał natomiast archaiczną formę z prostokątnym otworem przejścia i półkolistym tympanonem. Być może kolejne wejście wiodło do nawy od zachodu.
Wewnątrz kościoła w zachodniej części nawy umieszczona została romańska empora, osadzona na dwóch masywnych, czworobocznych filarach podpierających trzy półkoliste arkady. Na piętrze środkowa część empory połączona była z wieżą, która otwierała się w przestrzeń nawy półkolistym otworem. Wieża przykryta była płaskim, drewnianym stropem zarówno na drugiej jak i wyższych kondygnacjach, za wyjątkiem najwyższej, piątej, otwartej na więźbę dachu. Przyziemie empory zwieńczone zostało sklepieniem krzyżowym bez żeber, opartym w narożnikach na prostych, kamiennych konsolach i rozdzielonym na trzy przęsła szerokimi gurtami. Gurty osadzono na prostych gzymsach po stronie zachodniej oraz na gzymsach filarów. Wejście na piętro empory zapewne odbywało się za pomocą klatki schodowej przy północnej ścianie nawy, przechodzącej przez murowany (ceglany) parapet galerii.
Półkolistą apsydę we wnętrzu zwieńczono łukiem konchy, u podstawy której biegł gzyms o zaokrąglonym profilu. Od nawy apsyda oddzielona była półkolistą arkadą tęczy z jednym prostokątnym uskokiem od strony frontowej, który posiadał u podstawy gzyms o zaokrąglonym profilu. Niewykluczone, że apsyda mogła być również oddzielona od nawy poziomem wysokości, pokonywanym po jednym lub dwóch stopniach. Nawa w okresie średniowiecza przykryta była drewnianym stropem.
Stan obecny
Średniowieczna forma kościoła niestety została zakłócona przez dobudowanie współczesnej nawy, wciąż jednak widoczna jest pierwotna apsyda i niewielka wieżyczka nad dawnym korpusem, zaopatrzona w późnoromańskie biforia (w niektórych brakuje środkowych kolumienek). Oryginalną sylwetkę w pełni podziwiać można od strony północnej, choć niestety w tamtej ścianie przepruto duży, nowożytny otwór okienny. Dobudowanie XX-wiecznej nawy spowodowało wyburzenie większości romańskiej południowej ściany, włącznie ze znajdującym się tam portalem. Wewnątrz zachowała się romańska empora łącznie ze sklepieniem przyziemia. Gzymsy jej filarów z bardziej złożonym profilowaniem niż na gzymsach przyściennych, prawdopodobnie zostały przekształcone w późniejszym okresie. Usunięte zostały także fragmenty gzymsów od strony nawy, a sklepienie północnego przęsła uległo uszkodzeniu za sprawą budowy klatki schodowej. Zachowała się arkada tęczy oddzielająca nawę od apsydy.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Martinák M., Príspevok k stavebnému vývoju kostola sv. Juraja v Jure nad Hronom, „Acta Musei Tekovensis Levice”, 10/2015.
Mencl V., Stredoveká architektúra na Slovensku, Praha 1937.