Historia
Kościół św. Jakuba zbudowany został w latach dwudziestych XIV stulecia, mniej więcej w momencie założenia samej wsi, która nazwę uzyskała od patrona świątyni (w 1390 roku zapisana jako Villa Sancti Jacobi, w 1455 roku jako Villa ad s. Jacobum, później węg. Szent Jakabfalva). Prace budowlane mogły zostać podjęte z inicjatywy żupana zwoleńskiego Doncha (Donča), w okresie tym prowadzącego szeroką akcję budowlaną na terenach swego urzędowania.
W 1413 roku Bańską Bystrzycę odwiedził biskup Benedykt, wikariusz ostrzychomskiego arcybiskupa Jana III, który nadał świątyni odpusty, przypuszczalnie związane z bliżej nieznanymi naprawami lub pracami modernizacyjnymi. Kolejne odpusty nadał w 1473 ostrzychomski wikariusz Michał Milkoviensis. Uzyskane z nich dochody, wsparcie możnej rodziny Fuggerów, a także ogólny dobrobyt zawdzięczany górnictwu z pobliskiej Banskiej Bystricy, zapewniły środki na gruntowną, późnogotycką przebudowę, przeprowadzoną na przełomie XV i XVI wieku. Powstały wówczas sklepienia nawy i prezbiterium, a także nowe gotyckie okna i portale.
W XVI wieku, pomimo szerzących się idei reformacji, kościół zapewne unikał większych przekształceń. Dopiero w niespokojnym XVII wieku, w czasach powstań antyhabsburskich i zagrożenia ze strony Turków, kościół został ufortyfikowany kamiennym murem z otworami strzeleckimi. Szczęśliwie budowla przetrwała okres wczesnonowożytny bez zniszczeń. W 1878 roku biskup bańskobystrzycki i konserwator zabytków, Arnold Ipolyi-Stummer, znalazł na chórze muzycznym gotyckie malowidła tablicowe z pierwotnego ołtarza głównego, który zostały przeniesione do kościoła parafialnego w Banskiej Bystricy.
Architektura
Kościół św. Jakuba zbudowany został w wąskiej dolinie, po zachodniej stronie rzeki Bystricy, przy południkowo biegnącym szlaku, łączącym Ružomberok z górniczym miastem Banská Bystrica. Pierwotnie w XIV wieku składał się z prostokątnej w planie nawy, zakończonej na wschodzie kwadratowym prezbiterium. Dodatkowo po północnej stronie znajdowała się zakrystia o prostokątnym rzucie. Przebudowa z przełomu XV i XVI stulecia przekształciła prezbiterium kościoła w wielobocznie zamkniętą na wschodzie, późnogotycką bryłę.
Początkowo zewnętrzne elewacje kościoła były zapewne gładkie, pozbawione przypór, które były zbędne z powodu braku sklepień i niedużych wymiarów budowli. Dwoma zewnętrznymi przyporami kościół podparty został zapewne po założeniu sklepień pod koniec XV wieku. Oświetlenie nawy zapewniono wówczas czterema gotyckimi oknami, z których jedno mniejsze przepruto po stronie zachodniej, a pozostałe trzy od południa. Wypełniono je bogatymi dwudzielnymi maswerkami z motywami trójliści, serca i rybich pęcherzy. Cała północna ściana nawy pozbawiona była otworów i okien. Podobnie okien nie utworzono od północy w prezbiterium, a co więcej nawet w ścianie wschodniej. Południowe i południowo – wschodnie jednodzielne okna prezbiterium w porównaniu do nawowych otrzymały węższe i dłuższe kształty, wypełnione trójlistnymi maswerkami.
Do środka kościoła prowadził późnogotycki, profilowany portal siodłowy (dwuramienny), osadzony w południowej ścianie nawy, oraz ostrołuczny, profilowany portal zachodni. Wnętrze nawy i prezbiterium zwieńczono pod koniec XV wieku sklepieniem sieciowo – gwiaździstym, zakrystię natomiast przykryto sklepieniem krzyżowo – żebrowym. W nawie żebra opuszczone zostały na przyścienne półfilary, w prezbiterium zostały nadwieszone na ścianach i ozdobione tarczami herbowymi ze znakami kamieniarskimi i herbami fundatorów.
Stan obecny
Kościół w obecnej formie jest jedną z najlepiej zachowanych na Słowacji niewielkich, wiejskich budowli sakralnych o późnogotyckim charakterze. Zawdzięcza to zachowanym wszystkim oknom nawy i prezbiterium, dwóm portalom wejściowym, a także wieńczącym nawę i prezbiterium sklepieniom. Spośród średniowiecznego wyposażenia zachowała się późnogotycka ambona, dekorowana rzeźbami ewangelistów i polichromowaną snycerką. W wieży zawieszony jest dzwon z 1486 roku, jeden z najstarszych w kraju. Obrazy tablicowe z kościoła św. Jakuba znajdują się obecnie w bocznej kaplicy kościoła farnego Banskiej Bystricy.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bédi D., 750 rokov obce Jakub, „Bystrický permon”, ročnik III, čislo 2 (2005).
Slovensko. Ilustrovaná encyklopédia pamiatok, red. P.Kresánek, Bratislava 2020.
Súpis pamiatok na Slovensku, zväzok prvý A-J, red. A.Güntherová, Bratislava 1967.