Historia
W 1447 roku Zakon Braci Mniejszych Obserwantów, popularnie zwanych franciszkanami (Ordo Fratrum Minorum) utworzył na terenie Królestwa Węgierskiego samodzielną prowincję, którą od 1523 nazywano Prowincją Najświętszego Zbawiciela (przez co węgierscy członkowie zakonu byli popularnie nazywani salwatorianami). Nie wiadomo kiedy dokładnie franciszkanie przybyli do Humenné (Homonna). Prawdopodobnie związane było to z inicjatywą miejscowej szlachty, a samo powstanie klasztoru było procesem długotrwałym, uzależnionym od udzielania donacji zapewniających możliwość funkcjonowania konwentu. Pierwsza wzmianka w źródłach pisanych o franciszkanach w Humenné odnotowana została w 1488 roku w dokumencie króla Macieja Korwina, w którym Mikuláš z Lúčky i Bernard Horkay oświadczyli w imieniu swojej zmarłej matki, że w celu zabezpieczenia zdeponowali skrzynię z dokumentami w klasztorze Marii Panny w Humenné. Wskazywałoby to, że klasztor był już w ostatniej ćwierci XV wieku wybudowany i sprawnie funkcjonował. Jako, że czas budowy kościoła klasztornego i pomieszczeń klauzury był długi, zakonnicy przybyli do miasta zapewne około przełomu XIV i XV wieku, przypuszczalnie na zaproszenie możnej rodziny Drugeth.
Wznoszenie najważniejszej budowli konwentu, kościoła klasztornego, przebiegało etapami. W pierwszej fazie wzniesiono nawę kościoła od arkady tęczy do empory zachodniej. Zapewne rozpoczęto wówczas także budowę najważniejszych pomieszczeń klauzury, bez których konwent nie mógłby funkcjonować (refektarz, dormitorium, kapitularz). Następnie franciszkanie ukończyli budowę prezbiterium kościoła i południowej kaplicy, co prawdopodobnie miało miejsce pod koniec XV wieku. Ostatnie prace wykończeniowe mogły się zakończyć w pierwszych latach XVI stulecia.
W 1529 roku wojska niemieckie pod dowództwem kapitana Jana Katzianera (Cocianusa) zaatakowały miasto Humenné. Żołnierze podpalili miejscowy klasztor i kościół franciszkanów, przez co pożar zniszczył doszczętnie oba budynki. Na skutek tego wydarzenia franciszkanie opuścili Humenné jakiś czas po 1531 roku, pozostawiając spustoszony konwent własnemu losowi. Gruntowną odbudowę przeprowadzić miano dopiero na początku XVII wieku, ale zapewne pierwsze prowizoryczne naprawy miały miejsce już około początku drugiej połowy XVI wieku, gdy w latach 1560-1613 dawnym kościołem klasztornym zarządzali protestanci. Po nich budowlę przejęli jezuici, w związku z rekatolicyzacją i założeniem kolegium przez miejscowego magnata Juraja III Drugetha. Dużym nakładem finansowym odbudował on w latach 1615-1616 zrujnowany zespół klasztorny franciszkanów, sąsiadujący z parcelami, na których znajdowała się jego rodzinna rezydencja.
Jezuici nie zajmowali długo pofranciszkańskich zabudowań. Już w 1619 roku powstańcze wojska Gábora Bethlena wypędziły ich z Humenné i zajęły kompleks klasztorny. Po stłumieniu antyhabsburskiego powstania w latach 1629-1632 ponownie odrestaurowano klasztor i kościół. W 1643 roku jezuici ostatecznie opuścili miasto, a zabudowania klasztorne opustoszały. Juraj IV Drugeth skierował wówczas list do prowincjała zakonu franciszkanów na Węgrzech, w którym prosił zakonników o powrót do Humenné. Powrót franciszkanów poprzedził kompleksowy remont budowli, mający miejsce w latach 1651-1663. Prawdopodobnie po zakończeniu prac kościół franciszkanów otrzymał nowe wezwanie św. Jana Kapistrańskiego. Pechowa budowla już w 1672 roku została splądrowana, a w 1676 roku spalona przez powstańcze wojska Imricha Tököly. Wkrótce potem musiano przeprowadzić prace naprawcze, gdyż w 1692 roku odnotowano dobry stan zabudowań, wynikający ze wsparcia Márii Drugeth, wdowy po Juraju IV. Kolejne prace remontowe kościoła i kaplicy prowadzono w latach 1720-1735 oraz w 1765 roku w stylistyce barokowej.
W 1787 roku wielki pożar zniszczył Humenné, w tym kościół farny oraz klasztorny. Ten drugi poniósł mniejsze straty, ograniczone do wszystkich elementów drewnianych więźby dachowej oraz stopienia dzwonów wiszących na wieży. Jako, że kościół farny został całkowicie zniszczony, jego funkcję i uratowane wyposażenie przeniesiono do świątyni franciszkańskiej. Proces adaptacji, związanej z kolejnymi barokowymi zmianami wystroju, zakończono w 1791 roku. Ponadto pod koniec XVIII stulecia odbudowano i przekształcono po raz kolejny zabudowania klasztorne. W 1833 roku przeprowadzono bliżej nieokreśloną przebudowę wieży kościelnej, a następne prace remontowe prowadzono w drugiej połowie XIX wieku. Początek XX wieku przyniósł ostatnią poważną przebudowę kościoła franciszkanów, mającą na celu nadanie zabytkowi stylu neogotyckiego z zachowaniem istniejącego układu. Prace te zrealizowano w latach 1906-1911.
Architektura
Franciszkanie zbudowali klasztor na zachodnim krańcu miasta, poza głównym placem rynkowym pierwotnego ośrodka, jak to było w zwyczaju średniowiecznych zakonów żebraczych. Kompleks klasztorny ulokowano po zachodniej stronie przecinającego południkowo miasto strumienia, wpadającego w nieco dalszej odległości na południu do koryta rzeki Laborec. Od północy klasztor sąsiadował z doliną owego strumienia, natomiast od północnego – zachodu z cyplowo wysuniętym z górskiego masywu wzgórzem. Na południe od konwentu, tuż przed kościołem klasztornym, przebiegał przecinający równoleżnikowo Humenné szlak.
Klasztor składał się z kościoła pod wezwaniem Panny Marii oraz zabudowań klauzury, które po jego północnej stronie otaczały czworoboczny wirydarz. Kościół uzyskał pojedynczą nawę na planie wydłużonego prostokąta, od wschodu sąsiadującą z węższym i niższym prezbiterium o wielobocznym zamknięciu (pięć boków ośmioboku). Prezbiterium jak na kościoły zakonów żebraczych utworzono krótkie, jedynie trójprzęsłowe. Ponadto od południa, pośrodku nawy, dostawiona została kaplica o nieregularnym, wielobocznym rzucie, natomiast po północnej stronie prezbiterium, na styku z nawą, umieszczono smukłą, czworoboczną wieżę.
Prezbiterium kościoła i kaplica południowa z każdej wolnej strony opięte zostały od zewnątrz przyporami, ich wnętrze było więc przeznaczone do podsklepienia. Dla odmiany elewacje nawy pozostawiono gładkie, nie rozdzielone przyporami, bowiem wnętrze korpusu przykryte było w średniowieczu jedynie drewnianym stropem lub otwartą więźbą dachową. W prezbiterium i kaplicy założono żebrowe sklepienia tworzące gwiaździsto – sieciowy układ. W prezbiterium żebra opuszczono na przyścienne geometryczne wsporniki, a miejsca przecięć czterech lub więcej żeber spięto tarczowymi zwornikami.
Stan obecny
Kościół klasztorny franciszkanów w Humenné zachował do dnia dzisiejszego średniowieczne mury obwodowe nawy, prezbiterium i kaplicy południowej, ale jego obecna forma jest w dużym stopniu wynikiem nowożytnych przekształceń, a zwłaszcza neogotyckiej renowacji z początku XX wieku. Z okresu baroku pochodzi sklepienie nawy, natomiast późnogotyckie sklepienia sieciowe przetrwały w prezbiterium i kaplicy. Nowożytna jest większość detali architektonicznych w postaci szczytu zachodniego, okien i maswerków okiennych, gzymsów. Całkowitej przebudowie uległy zabudowania średniowiecznej klauzury franciszkanów.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Džugan A., Františkáni v Humennom do konca 18. storočia [w:] 7. študentská vedecká konferencia. Zborník príspevkov, Prešov 2012.
Kaletová M., Liška A., Archívny výskum stavebného vývoja farského kostola Všetkých svätých v Humennom, „Dejiny”, 2/2019.