Historia
Według źródeł pisanych klasztor ufundowany został w 1075 roku przez króla węgierskiego Gejzę II, w celu kolonizacji doliny Hronu, wówczas gęsto zalesionej i pozbawionej większych ludzkich osiedli, oraz wspierania chrześcijaństwa. Odkrycie cennych złóż złota i innych minerałów w okolicznych górach przyciągnęło wkrótce licznych kolonistów, którzy pod klasztorem założyli osadę, w 1217 roku obdarowaną przywilejem miejskim przez Andrzeja II.
Majątek klasztoru, duży już od momentu fundacji, powiększył się o nowe darowizny w XII stuleciu. Między innymi w 1157-1158 roku Stefan, syn Adriana, nie mając potomków, oddał za zgodą króla swój majątek na rzecz mnichów, a w 1165 roku z tego samego powodu niejaki Farkaš przekazał im swoje dobra w Slepčanach i Ebedecu. Zwiększone dochody pozwoliły po około stu latach funkcjonowania, pod koniec XII wieku, wybudować na miejscu pierwotnego drewnianego kościoła klasztornego okazałą romańską bazylikę.
W latach 1346 – 1375 na miejscu rozebranego kościoła romańskiego wzniesiono gotycką bazylikę św. Idziego. Po 1537 roku klasztor pod groźbą ataków tureckich przebudowano na twierdzę dołączając do niego mury obronne oraz baszty artyleryjskie, przy czym wzmocnienie funkcji obronnej spowodowało zniszczenie kilku gotyckich zabudowań. Te pojawiły się ponownie w zmienionym kształcie, dopiero w ramach przeróbek wykonanych pod koniec XIX wieku w czasie odbudowy po wielkim pożarze z 1881 roku.
Architektura
Pierwszy murowany kościół klasztorny był romańską bazyliką o trzech nawach, bez wydzielonego zewnętrznie prezbiterium, zakończoną na wschodzie półkolistymi apsydami: jedną dużą zamykającą nawę główną i dwiema mniejszymi na zakończeniu naw bocznych. Wszystkie one usytuowane były na jednej wysokości. Po przeciwnej, zachodniej stronie fasadę tworzyły dwie czworoboczne wieże. Wewnątrz nawa główna o sześciu przęsłach długości była dwa razy szersza od naw bocznych i otwarta na nie arkadami opartymi na czworobocznych w przekroju filarach. Wieże natomiast w przyziemiu posiadały pełne ściany, nie otwierające się arkadami ani do kruchty międzywieżowej, ani do naw bocznych (cecha charakterystyczna dla drugiej połowy XII wieku). Być może między wieżami znajdowała się empora.
Gotycka bazylika także otrzymała formę budowli trójnawowej, przesuniętej nieco bardziej ku północy w stosunku do starszej świątyni i trochę dłuższej. Fasadę zachodnią ponownie utworzono z dwóch czworobocznych, choć masywniejszych wież, a od strony zewnętrznej nie wydzielono z bryły prezbiterium, które na wschodzie znalazło się w trzech, gotyckich już, wielobocznie zamkniętych apsydach: ponownie większej na przedłużeniu nawy głównej i mniejszej na zakończeniu naw bocznych. Wewnątrz kościoła zastosowano układ z trzema przęsłami zbliżonymi do kwadratów w nawie głównej (a także jednym prostokątnym pomiędzy wieżami) i trzema przęsłami prostokątnymi w każdej z naw bocznych, przy czym wszystkie zwieńczono sklepieniami krzyżowo – żebrowymi. Wschodnie apsydy zaopatrzono w pojedyncze przęsła prostokątne przykryte sklepieniami krzyżowymi oraz wieloboczne zamknięcia ze sklepieniami sześciodzielnymi. Całość kościoła poza stroną południową, gdzie znajdował się krużganek, wzmocniono przyporami. Od strony południowej do kościoła w 1489 roku przystawiono późnogotycką kaplicę św. Krwi.
Kompleksu klasztorny wzniesiono na planie nieregularnego czworokąta. Wirydarz otoczono krużgankami ze sklepieniami krzyżowo-żebrowymi, wokół których stały budynki klauzury i kościół Marii Panny i św. Benedykta. Skrzydła południowe i wschodnie klasztoru miały głównie charakter mieszkalny i reprezentacyjny. Zgodnie z benedyktyńskim wzorcem w skrzydle wschodnim mieścił się między innymi kapitularz w przyziemiu oraz dormitorium na piętrze, a w skrzydle południowym refektarz. W zachodniej części mieściły się magazyny i spiżarnie oraz pomieszczenia konwersów, a północną stronę zamykał kościół.
W związku z renesansową przebudową w XVI wieku, obszar klasztoru wzrósł około trzykrotnie i został wzmocniony masywnymi, cylindrycznymi basztami armatnimi. Dodatkową ochronę stanowił mur obronny, który w XVI wieku podwyższono, pogrubiono i zaopatrzono w podesty dla strzelców.
Stan obecny
Wejście w obręb murów klasztornych jest możliwe, jednak obiekt nie jest przystosowany do zwiedzania. Wnętrze kościoła można oglądać jedynie w lipcu i sierpniu, a w pozostałych okresach po wcześniejszym telefonicznym zgłoszeniu. Dostępny jest również wirydarz i fragment zachowanych gotyckich krużganków.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Mencl V., Stredoveká architektúra na Slovensku, Praha 1937.
Wasielewski A., Zamki i zamczyska Słowacji, Białystok 2008.