Historia
Według źródeł pisanych klasztor ufundowany został w 1075 roku przez króla węgierskiego Gejzę II, w celu kolonizacji doliny Hronu, wówczas gęsto zalesionej i pozbawionej większych ludzkich osiedli, oraz wspierania chrześcijaństwa. Odkrycie cennych złóż złota i innych minerałów w okolicznych górach przyciągnęło wkrótce licznych kolonistów, którzy pod klasztorem założyli osadę, w 1217 roku obdarowaną przywilejem miejskim przez Andrzeja II. Ze względu na strategiczne usytuowanie, w pobliżu klasztoru funkcjonowały wówczas także liczne założenia obronne (np. gród Beňadicka Skala).
Proces fundacji klasztoru był długi, zapoczątkowany zapewne jeszcze w czasie gdy Gejza był księciem nitrzańskim. W dokumencie z 1075 roku kościół klasztorny Najświętszej Maryi Panny i św. Benedykta posłużył już jako punkt topograficzny, musiał więc być w zaawansowanym stanie budowy. Majątek klasztoru, duży już od momentu fundacji, powiększył się o nowe darowizny w XII stuleciu. Między innymi w 1157-1158 roku Stefan, syn Adriana, nie mając potomków, oddał za zgodą króla swój majątek na rzecz mnichów, a w 1165 roku z tego samego powodu niejaki Farkaš przekazał im swoje dobra w Slepčanach i Ebedecu. Według danych zawartych w spisie papieskich dziesięcin z 1332 roku, klasztor należał wówczas do najbogatszych domów zakonnych w królestwie. Zwiększone dochody pozwoliły wybudować w latach 1346 – 1375 na miejscu pierwotnego, romańskiego kościoła klasztornego okazałą gotycką bazylikę i rozbudować pierwotne pomieszczenia klauzury.
Na początku XV wieku opactwo musiał uszkodzić pożar, gdyż w 1405 roku papież Innocenty VII zabiegał o pomoc w jego odbudowie. Prace te trwały z przerwami aż do początku XVI wieku. Już jednak w 1528 roku zakonnicy opuścili Hronský Beňadik, ze względu na tureckie zagrożenie. Pod groźbą muzułmańskich ataków w latach 30-tych XVI wieku rozpoczęto przebudowę klasztoru na twierdzę, dołączając do zabudowań sakralnych mury obronne oraz baszty artyleryjskie, przy czym wzmocnienie funkcji obronnej spowodowało zniszczenie lub przekształcenie kilku gotyckich zabudowań. Ostatnie większe przekształcenia wprowadzono w ramach przeróbek wykonanych pod koniec XIX wieku, w czasie odbudowy po wielkim pożarze z 1881 roku. Prace archeologiczne towarzyszące remontowi były pierwszymi zamierzonymi badaniami archeologicznymi architektury sakralnej na terenie dzisiejszej Słowacji.
Architektura
Opactwo zbudowane zostało na cyplu wzgórza górującego nad doliną rzeki Hron. Koryto rzeki sąsiadowało z klasztorem od strony wschodniej, na północy stoki wzniesienia opadały do krótkiego wąwozu oddzielającego dwa wzgórza, natomiast na południu teren podwyższał się w stronę kulminacji klasztornego wzniesienia. We wczesnym średniowieczu okoliczne tereny porastały gęste lasy, zaś nieuregulowana rzeka mogła powodować zalewanie doliny.
Pierwszy murowany kościół klasztorny był romańską bazyliką o trzech nawach, bez wydzielonego zewnętrznie z bryły prezbiterium, zakończoną na wschodzie półkolistymi apsydami: jedną dużą zamykającą nawę główną i dwiema mniejszymi na zakończeniu naw bocznych. Wszystkie one usytuowane były na jednej wysokości. Po przeciwnej, zachodniej stronie fasadę tworzyły dwie czworoboczne wieże. Całość posiadała spore rozmiary wynoszące około 32 metry wewnętrznej długości i 14,5 metra szerokości. Wewnątrz nawa główna o sześciu przęsłach długości była dwa razy szersza od naw bocznych i otwarta na nie arkadami opartymi na czworobocznych w przekroju filarach. Wieże natomiast w przyziemiu posiadały pełne ściany, nie otwierające się arkadami ani do kruchty międzywieżowej, ani do naw bocznych (cecha charakterystyczna dla drugiej połowy XII wieku). Być może między wieżami znajdowała się empora.
Po południowej stronie romańskiego kościoła znajdowały się najstarsze zabudowania klauzury, posiadające formę zamkniętego układu z niewielkim dziedzińcem wirydarza o nieregularnym kształcie trapezu, wokół którego biegły korytarze krużganków. Skrzydła budynków klasztornych łączyły się z nimi co najmniej od strony wschodniej i południowej. Opactwo musiało posiadać również zabudowania gospodarcze, początkowo zapewne konstrukcji drewnianej lub szachulcowej. Konfiguracja terenu pozwalała na umieszczenie ich po stronie południowej lub zachodniej.
Gotycka bazylika także otrzymała formę budowli trójnawowej, przesuniętej nieco bardziej ku północy w stosunku do starszej świątyni i trochę dłuższej. Pierwotny projekt zakładał utworzenie bazyliki, ale ostatecznie nawy boczne podwyższono do wysokości nawy głównej. Fasadę zachodnią ponownie utworzono z dwóch czworobocznych, choć masywniejszych wież, a od strony zewnętrznej nie wydzielono z bryły prezbiterium, które na wschodzie znalazło się w trzech, gotyckich już, wielobocznie zamkniętych apsydach: ponownie większej na przedłużeniu nawy głównej i mniejszej na zakończeniu naw bocznych. Wewnątrz kościoła zastosowano układ z trzema przęsłami zbliżonymi do kwadratów w nawie głównej (a także jednym prostokątnym pomiędzy wieżami) i trzema przęsłami prostokątnymi w każdej z naw bocznych, przy czym wszystkie zwieńczono sklepieniami krzyżowo – żebrowymi. Wschodnie apsydy zaopatrzono w pojedyncze przęsła prostokątne przykryte sklepieniami krzyżowymi oraz wieloboczne zamknięcia ze sklepieniami sześciodzielnymi. Całość kościoła poza stroną południową, gdzie znajdował się krużganek, wzmocniono przyporami. Od strony południowej do kościoła w 1489 roku przystawiono późnogotycką kaplicę św. Krwi.
Kompleksu klasztorny wzniesiono na planie nieregularnego czworokąta. Wirydarz otoczono krużgankami ze sklepieniami krzyżowo-żebrowymi, wokół których stały budynki klauzury i kościół Marii Panny i św. Benedykta. Skrzydła południowe i wschodnie klasztoru miały głównie charakter mieszkalny i reprezentacyjny. Zgodnie z benedyktyńskim wzorcem w skrzydle wschodnim mieścił się między innymi kapitularz w przyziemiu oraz dormitorium na piętrze, a w skrzydle południowym refektarz. Ten ostatni ogrzewany był umieszczonym w piwnicy piecem hypocaustum, w XV wieku zastąpionym piecem kaflowym. W zachodniej części klauzury mieściły się magazyny i spiżarnie oraz pomieszczenia konwersów, natomiast północną stronę wirydarza zamykał kościół.
W związku z przebudową z XVI wieku, obszar klasztoru wzrósł około trzykrotnie i został wzmocniony masywnymi, cylindrycznymi basztami armatnimi czy też bastejami. Dodatkową ochronę stanowił mur obronny, który w XVI wieku podwyższono, pogrubiono i zaopatrzono w podesty dla strzelców. Mur ten połączono z basteją południowo – wschodnią, stanowiącą narożnik zabudowań klauzury. Ponadto mur obwodowy wzmocniony był drobniejszymi basztami: czworoboczną po stronie południowej i cylindryczną po stronie zachodniej. Wjazd prowadził poprzez budynek bramny od północy.
Stan obecny
Kościół klasztorny i zabudowania opactwa Hronský Beňadik, pomimo nowożytnych przekształceń, w dużym stopniu zachowały formę z czasów gotyckiej rozbudowy. Co więcej na ich terenie kryją się prawdopodobnie jedne z kluczowych zabytków murowanej architektury sakralnej XI wieku, nie tylko na terenie dzisiejszej Słowacji, ale także w kontekście średniowiecznych Węgier. Z epoki gotyku chlubą opactwa pozostaje monumentalny portal zachodni kościoła z trzeciej ćwierci XIV wieku, uzupełniony neogotyckimi figurami w czasie XIX-wiecznej renowacji. We wnętrzu zachowały się sklepienia z bogato zdobionym systemem ich podtrzymywania, gotyckie pastoforium z oryginalną żelazną kratą, oraz fragmenty malowideł ściennych z początku XV wieku.
Wejście w obręb murów klasztornych jest możliwe, jednak obiekt nie jest przystosowany do zwiedzania. Wnętrze kościoła można oglądać jedynie w lipcu i sierpniu, a w pozostałych okresach po wcześniejszym telefonicznym zgłoszeniu. Dostępny jest również wirydarz i fragment zachowanych gotyckich krużganków.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Hanuš M., Teplovzdušné vykurovanie v stredoveku na území Slovenska, „Slovenská archeológia”, LXIX/1, 2021.
Mencl V., Stredoveká architektúra na Slovensku, Praha 1937.
Podolinský Š., Gotické kostoly, Bratislava 2010.
Pomfyová B., Ranostredoveké kláštory na Slovensku: torzálna architektúra – torzálne poznatky – torzálne hypotézy, „Archæologia historica”, 40/2015.
Wasielewski A., Zamki i zamczyska Słowacji, Białystok 2008.