Historia
Pierwszy romański kościół w Holicach (pierwotnie zwanych Gala, później Kostolna Gala) mógł powstać w ostatniej ćwierci XII wieku. W pierwszej połowie XIII wieku, prawdopodobnie po najeździe mongolskim z 1240-1241 roku, zastąpiła go nowsza budowla późnoromańska, po raz pierwszy wzmiankowana w źródłach pisanych w 1253 roku, wówczas jeszcze pod wezwaniem św. Piotra. Jej spora wielkość i rozwinięty układ przestrzenny wskazywałyby na bogactwo wsi, która była wówczas częścią dóbr zamku w Bratysławie.
Około 1320 roku miejscowi ziemianie Ján i Jakub Kondrośa podarowali swój majątek kościołowi w Holicach, dzięki czemu miejscowy proboszcz miał środki na podjęcie przebudowy. Kościół został przykryty gotyckim sklepieniem, a wnętrze pokryto bogatymi freskami. Kolejne malowidła oraz bogato zdobione pastoforium powstały około 1400 roku. Upiększanie budowli zapewne wiązało się z bogaceniem miejscowej ludności, która od XIV wieku uzyskiwała przywileje gospodarcze, administracyjne i sądownicze. W 1446 roku król Maciej Korwin ustanowił nawet odrębne terytorium samorządowe pod nazwą „sedes Gelle”, którego centrum stanowiły Holice. Osadzie podlegało wówczas około 18 wsi, a zarząd zapewniał urzędnik mianowany przez żupana Bratysławy.
W pierwszej połowie XVII wieku nawa kościoła została przykryta nowożytnym sklepieniem. Ponadto w okresie tym do dolnej części wież dodano charakterystyczne przypory oraz zlikwidowano północną zakrystię. W drugiej ćwierci XVIII wieku dobudowano nową zakrystię od strony południowej, przekształcono wnętrze prezbiterium, zaś nawa otrzymała nową więźbę dachową. Kościół przebudowano w stylistyce neogotyckiej w czasie gruntownej renowacji po 1880 roku. Nawa otrzymała wtedy nowe, niższe sklepienie żebrowe, co doprowadziło do zniszczenia części gotyckich detali. Ponadto zmodernizowano i przepruto nowe otwory okienne. Malowidła ścienne z okresu gotyku odkryto dopiero w 1990 roku. Zostały on odsłonięte i odrestaurowane w latach 1991-1992.
Architektura
Kościół zbudowany został pośrodku osady, na niewielkim wzniesieniu. W połowie XIII wieku posiadał bardzo okazałą jak na wiejską świątynię formę, składającą się z prostokątnej w planie nawy, wydzielonego, wielobocznie zamkniętego prezbiterium po stronie wschodniej (pięć boków ośmioboku) i dwuwieżowej fasady zachodniej z kruchtą w przyziemiu. Ponadto po północnej stronie prezbiterium znajdowała się późnoromańska zakrystia.
Wejście do kościoła początkowo znajdowało się po stronie południowej nawy i w fasadzie, po stronie zachodniej. Okna z XIII wieku były zapewne niewielkie, obustronnie rozglifione, przypuszczalnie półkoliście zamknięte. Fasadę zachodnią między wieżami zdobić mógł okulus wypełniony rozetą. Na przełomie XIII i XIV wieku zaczęto wprowadzać okna wczesnogotyckie, nadal wąskie i niewielkich rozmiarów, ale ostrołuczne. Pierwotnie mury kościoła nie były opięte przyporami. Wewnątrz w murze prezbiterium znajdowały się wnęki siedzisk (sedilia), o półkolistych archiwoltach osadzonych na gzymsach impostowych.
W okresie gotyku wnętrze kościoła zostało przykryte sklepieniem żebrowym opartym w prezbiterium na krótkich, półkolistych służkach. Prawdopodobnie w związku z tym od zewnątrz wokół prezbiterium utworzono przypory. Wewnątrz elewacje pokryto barwnymi malowidłami, na których przedstawiono sceny z życia Chrystusa i z życia kilku świętych. Utworzono je na odcinkach ścian między służkami a łukami sklepień, pod wpływem malarstwa pobliskiego regionu naddunajskiego, a nie stylu włosko-bizantyjskiego. Większe obrazy powstały po stronie północnej, gdzie nie było okien. Około 1400 roku do prezbiterium wstawiono wieżowe pastoforium, bogato zdobione ślepymi maswerkami i zwieńczone sterczyną z kwiatonem. Wtedy też wykonano kolejne malowidła przedstawiające sceny Sądu Ostatecznego.
Stan obecny
Kościół został znacznie przekształcony w okresie nowożytnym, choć od strony zewnętrznej i wewnętrznej zachowało się kilka detali architektonicznych z okresu romańskiego. Do najlepiej zachowanych należą okna w wieżach fasady, gzyms znajdujący się na bliźniaczych wieżach i na obwodzie prezbiterium oraz sedilia umieszczone w południowej ścianie prezbiterium. W przestrzeni tej zachowało się również pojedyncze, częściowo zaślepione, wczesnogotyckie okno z ozdobnym maswerkiem, znajdujące się nad wejściem do barokowej zakrystii. W południowej części korpusu przetrwała część łuku archiwolty romańskiego portalu. Przed kościołem zobaczyć można górną część romańskiej, kamiennej chrzcielnicy. Z okresu gotyku pochodzą relikty malowideł ściennych w prezbiterium oraz służki w prezbiterium (częściowo wymienione i uzupełniane w XIX wieku). Cennym elementem wyposażenia jest bogato zdobione wieżowe pastoforium z początku XV wieku.
Nowożytnymi elementami są zakrystia południowa, przypory prze nawie, przypory prezbiterium (powstałe na miejscu starszych), sklepienie prezbiterium i korpusu, arkada tęczy. Sklepienie w nawie osadzono na gotyckich służkach, zostały jednak one obniżone i skuto ich kapitele. Spośród okien całkiem nowymi są otwory przeprute w północnej ścianie nawy. Zmianom uległy również otwory zachodniej fasady wraz z nowym portalem, ale możliwe, że zachowano z grubsza ich oryginalny wygląd.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Budaj M., Čurný M., Grznár P., Hanuš M., Hladíková K., Výsledky archeologického výskumu Kostola sv. Petra a Pavla v Holiciach, okr. Dunajská Streda, „Archæologia historica”, 33/2008.
Slovensko. Ilustrovaná encyklopédia pamiatok, red. P.Kresánek, Bratislava 2020.
Smoláková M., Kostol v Holiciach – neznáme ranogotické nástenné maľby, „Archæologia historica”, 33/2008.