Historia
Kościół Wszystkich Świętych w Haluzicach (Halusych, później węg. Gallyas) prawdopodobnie zbudowany został w pierwszej połowie XIII wieku. Po raz pierwszy wspomniany był w źródłach pisanych w 1299 roku, kiedy to zajęło go królewskie wojsko, w związku z wewnętrznym konfliktem Karola Roberta z możnowładcą Máté Csákiem (Matúšem Čákiem).
Na początku XVI wieku kościół musiał być już zbyt mały dla lokalnej społeczności, gdyż przedłużono nawę po stronie zachodniej, tworząc prawie dwukrotnie większą budowlę. Przestało także wystarczać pierwotne, kiepskie oświetlenie, bowiem przekształcono okna w stylistyce późnogotyckiej na większe otwory. Nie bez znaczenia musiała być także chęć podążania za zmieniającą się modą, za sprawą której zapewne wymieniono też wówczas wyposażenie kościoła.
Od 1540 do 1620 roku oraz na krótko na początku XVIII wieku, podczas powstania Franciszka Rakoczego, kościół użytkowany był przez protestantów. W ręce katolików wrócił w 1708 roku i zaczął funkcjonować jako świątynia parafialna. Na początku XIX wieku jego stan techniczny był już tak zły, iż przestano odprawiać w nim liturgię. Renowację do stanu trwałej ruiny przeprowadzono w 1968 roku.
Architektura
Kościół zbudowany został na stoku wzniesienia opadającego ku przewężeniu doliny po stronie północnej. Pierwotnie składał się z orientowanej, krótkiej nawy, wzniesionej z niedużego, łamanego kamienia, nie układanego w regularne warstwy. Większe kamienie wykorzystano jedynie do wzmocnienia narożników. Po stronie wschodniej budynek zamknięty był półkolistą apsydą, zwieńczoną wewnątrz konchą. Oryginalne wejście znajdowało się po stronie południowej. Oświetlenie zapewniały małe otwory okienne romańskiego charakteru, o szczelinowych prześwitach i obustronnych rozglifieniach. Wewnątrz apsydę od nawy rozdzielała półkolista arkada tęczy, pozbawiona profilowania, uskoków lub nawet gzymsów impostowych.
Na początku XVI wieku nawę przedłużono w kierunku zachodnim. Nowe wejście przepruto w fasadzie zachodniej, zaś stary romański portal zamurowano. W okresie tym pierwotne niewielkie, rozglifione okna zostały powiększone do formy dużych ostrołukowych otworów. Ponadto przykościelny teren ogrodzono kamiennym murem przez który przedostać się można było poprzez czworoboczny budynek bramny po stronie północno – zachodniej. Usytuowany został on od strony drogi prowadzącej do wsi.
Stan obecny
Kościół znajduje się dziś w postaci tzw. trwałej ruiny, niezadaszonej, ale z pełnymi murami obwodowymi. Jego forma to efekt przebudowy romańskiej budowli (obecna część wschodnia) w okresie późnego gotyku (część zachodnia), przy czym zasięg najstarszej części kościoła widoczny jest na południowej elewacji, w miejscu pierwotnego narożnika. Z okresu gotyku pochodzi większość otworów okiennych, za wyjątkiem romańskich okien w apsydzie. Gotyckie portale wejściowe zostały przekształcone w okresie nowożytnym, natomiast portal romański jest zamurowany. Zachowało się sklepienie apsydy oraz arkada tęczy. Obok kościoła widoczny jest mur ogradzający dawny cmentarz oraz zachowany w całości budynek bramny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Mencl V., Stredoveká architektúra na Slovensku, Praha 1937.
Podolinský Š., Románske kostoly, Bratislava 2009.