Historia
W latach 1248-1269 osadnicy z Gelnicy (Gylmpnuchbanya) otrzymali od węgierskiego króla Beli IV liczne przywileje. Potwierdził je w 1276 roku król Władysław IV, w dowód wdzięczności za lojalność mieszczan w trakcie antykrólewskich wystąpień z 1274 roku. W 1282 i 1290 roku monarcha raz jeszcze potwierdził Gelnicy prawa i przywileje, przy czym pomiędzy tymi datami, w 1286 roku, po raz pierwszy pojawił się w dokumentach miejscowy proboszcz („plebano de Gylnech”). Miasto było więc wówczas siedzibą parafii, a także punktem poboru cła, chronionym przez pobliski zamek królewski. Z późniejszych dokumentów wiadomo, że była to tzw. parafia egzempcyjna, zwolniona spod jurysdykcji prepozyta spiskiego. Jej pierwszy murowany kościół zbudowany został pod koniec XIII wieku.
Intensywny rozwój Gelnicy w XIV wieku, zwłaszcza po rozszerzeniu przywilejów miejskich przez króla Karola Roberta w 1338 roku, wpłynął na rozbudowę kościoła farnego. Prawdopodobnie już na początku XIV wieku dobudowana została zakrystia, która mogła przejściowo pełnić funkcję przestrzeni sakralnej (kaplicy), użytkowanej w czasie budowy pozostałej części kościoła. Następnie w kilku fazach wzniesiono prezbiterium i korpus nawowy z wieżą, przy czym prace prowadzono od strony wschodniej ku zachodowi. Na początku XV wieku prace budowlane zapewne zamarły, w związku z wybuchem wojen husyckich i problemami w handlu. Do połowy tamtego stulecia Gelnica i pobliskie kopalnie były kontrolowane przez najemne wojska Jana Jiskry oraz przez ruch bratrzyków, których bandy splądrowały cały okoliczny obszar.
W 1440 roku miasto i zamek otrzymał Ján Perényi, natomiast w 1465 roku król Maciej Korwin nadał Gelnicę Imrichowi Zápolya, w zamian za zasługi w walkach z turkami i bratrzykami. Jego możny ród przyczynił się do odbudowy kościoła, przypuszczalnie uszkodzonego w trakcie niepokojów społecznych i wojen. Na odbudowę wpływ miała także poprawa sytuacji ekonomicznej miasta, związana z rozwojem lokalnego górnictwa raz powstaniem Związku Siedmiu Miast Górniczych. Być może w pierwszej połowie XV wieku zawaliło się sklepienie prezbiterium, w miejscu którego w latach 70-tych wzniesiono sklepienie późnogotyckie.
W 1527 roku Gelnica przeszła w ręce przedsiębiorczego rodu szlacheckiego Thurzo. Jednak już około połowy XVI wieku miały miejsce niekorzystne dla miasta wydarzenia, które mogły odcisnąć piętno także na samym kościele. W 1543 roku Gelnicę zajęli mieszkańcy Koszyc, zaś w 1556 roku miasto napadli i splądrowali Bebekowie. Bogactwo kopalń przyciągało rabusiów także w XVII wieku. W 1605 roku Gelnicę splądrowali Turcy, natomiast w 1647 roku burmistrz Ján Urban i inni wysłannicy miasta wyznali przed kapitułą spiską, że widząc zamieszki, podczas których wojska powstańców antyhabsburskich kradły dzwony, organy i sprzęt kościelny, postanowili umieścić dzwon gelnickiego kościoła u Štefana Csáky na zamku spiskim. Pod koniec XVII wieku miasto nękały liczne powstania, grabieże i dziesiątkujące ludność epidemie, których konsekwencją był całkowity upadek górnictwa i związany z tym kres dobrobytu Gelnicy. Dla kościoła oznaczało to kolejne zniszczenia, podupadnięcie, a ostatecznie zawalenie przed 1700 rokiem gotyckiej wieży.
Rozpoczętą w pierwszych latach XVIII wieku odbudowę kościoła, skomplikował pożar z 1735 roku, po którym w księgach rachunkowych zapisywane były wydatki świadczące o znacznej i wieloletniej działalności budowlanej. Efektem tej działalności była nie tylko odbudowa całego kościoła, wymiana wyposażenia na barokowe, ale także powiększenie zabudowań parafialnych i wzniesienie muru wokół świątyni. W 1744 roku przy murze kościoła zbudowano prowizoryczną dzwonnicę, a następnie przed połową XVIII wieku murowaną wieżę na miejscu zawalonej gotyckiej. W 1752 roku przy wsparciu finansowym rodzin Schickerle i Rhael założono sklepienie w nawie głównej. Prace budowlane kontynuowano w pierwszej połowie XIX wieku, kiedy to zakończono budowę wieży i urządzanie wnętrza kościoła, włącznie z zasklepieniem w 1829 roku naw bocznych. Kolejna przebudowa, tym razem prowadzona w stylistyce neogotyckiej, miała miejsce po pożarze z 1858 roku. Już jednak koniec tamtego stulecia przyniósł problemy statyczne budowli, co wymusiło kolejne remonty w latach 1894-1898. Ostatnie większe prace budowlane przy kościele prowadzono w okresie międzywojnia, w latach 40-tych i w latach 80-tych XX wieku.
Architektura
Kościół zbudowany został w dolinie, na stoku wzgórza opadającego na wschód i ku południowi, w stronę centrum osady, gdzie znajdował się wydłużony, prostokątny plac rynkowy. Kościół zajmował teren cmentarza, zapewne już w średniowieczu ogrodzonego w celu odseparowania przestrzeni sakralnej i zabezpieczenia przed zwierzętami. Po południowo – zachodniej stronie kościoła i miasta na osobnym wzniesieniu znajdował się zamek królewski, wraz z miastem ochraniany od południa i wschodu korytem rzeki.
Pierwszy kościół w Gelnicy, funkcjonujący do końca XIII wieku, mógł być budowlą dwunawową z wydzielonym prezbiterium o prostym zakończeniu. W XIV wieku na jego miejscu powstał gotycki kościół o formie trójnawowej pseudobazyliki, z czteroprzęsłowym korpusem na planie prostokąta, z wydłużonym prezbiterium po stronie wschodniej, przy którego północnej stronie umieszczona została trójprzęsłowa zakrystia, a także z wieżą po stronie zachodniej. W pustej przestrzeni między wschodnią ścianą nawy północnej a zachodnią ścianą zakrystii utworzono mały aneks gospodarczy. Prezbiterium, początkowo niższe od korpusu, zamknięte zostało wielobocznie (pięć boków ośmioboku). Uzyskało nieco większą szerokość niż nawa główna, choć początkowo, do końca XIV wieku, arkada tęczy mogła być węższa, o szerokości równej nawie głównej.
Wejście do kościoła znajdowało się pośrodku ściany północnej i południowej, w uskokowych, ostrołucznych portalach. Być może kolejne wejście wiodło od zachodu, poprzez przyziemie wieży, które było podsklepione. Oświetlenie zapewniały ostrołucznie zamknięte okna średniej wielkości o obustronnych rozglifieniach, wypełnione dwudzielnymi maswerkami. Wnętrze korpusu w XIV wieku podzielone było na nawy kwadratowymi w przekroju filarami ze ściętymi narożnikami, tworzącymi trójkątne „szczyciki” nad cokołami. Podtrzymywały one drewniany, być może malowany strop. Sklepieniem przykryte było prezbiterium, którego wewnętrzne elewacje ujęto obłymi służkami.
Zakrystia w chwili powstania była budowlą kompletną, przykrytą sklepieniem o trzech przęsłach krzyżowo-żebrowych, z wyżłobionymi żebrami wspartymi na maswerkowych konsolach, osadzonych w ścianach i narożach podłużnego pomieszczenia. Pierwotnie wchodziło się do niej od strony południowej, przez uskokowy gotycki portal. Oświetlenie zapewniało od strony wschodniej pojedyncze okno szczelinowe z lekko ostrołucznym łukiem nadproża oraz co najmniej jedno podobne, obustronnie rozglifione okno północne, umieszczono w środkowym przęśle (możliwe, iż od północy kolejne pojedyncze okna posiadały też przęsła skrajne). Sąsiadujący z zakrystią od zachodu aneks przykryto płaskim, drewnianym stropem i doświetlono wąskim szczelinowym oknem po stronie północnej.
W drugiej połowie XV wieku podwyższono mury prezbiterium i założono w nim nowe sklepienie krzyżowo – żebrowe, podzielone na trzy prostokątne przęsła i wieloboczne zamknięcie ze sklepieniem w układzie sześciodzielnym, W system podtrzymywania sklepienia wkomponowano starsze służki, w które bezkonsolowo wtopiono późnogotyckie żebra o klinowym przekroju. Żebra te spięto okrągłymi, gładkimi zwornikami. W związku z przebudową powiększono maswerkowe okna w południowej i wschodniej ścianie prezbiterium. Ponadto aneks magazynowy w pobliżu zakrystii otrzymał nowe sklepienie po spaleniu starszego drewnianego stropu.
Stan obecny
Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Gelnicy stanowi obecnie jeden z dominujących elementów niewielkiego miasta. Mimo nowożytnych przekształceń i remontów zachował swój pierwotny gotycki układ w postaci trójnawowego korpusu i długiego wielobocznego prezbiterium z północnym przedłużeniem wczesnogotyckiej zakrystii. Neogotycką konstrukcją prawie w całości jest dzisiejsza wieża zachodnia oraz kruchta południowa. Od południa do korpusu przylega też klasycystyczny aneks.
Wiele ze średniowiecznych elementów kościoła zostało przemurowanych w XVIII-XX wieku, choć gruntowna barokowa przebudowa kościoła uszanowała i pod wieloma względami zachowała gotycki charakter budynku. Mury musiały zostać wzmocnione nowożytnymi przyporami, zwłaszcza od bardziej zagrożonej strony południowej. W korpusie znajdują się dziś nowożytne sklepienia oraz empora zachodnia. Ponadto pierwotne filary międzynawowe na przełomie XIX i XX wieku obudowane zostały od wschodu i zachodu. Przekształcona lub zamurowana została część okien, nałożono nowe tynki na elewacje.
Z pierwotnej, gotyckiej wieży zachowały się tylko fragmenty wschodnich wsporników systemu sklepienia kondygnacji przyziemia. W nawie południowej widoczne są gotyckie okna z XIV wieku, w południowej ścianie prezbiterium okna z XV wieku, zachowały się też dwa wczesnogotyckie okienka zakrystii (jedno północne i jedno wschodnie). Przetrwał oryginalny portal południowy korpusu, ale został przeniesiony na nowe miejsce, nieco dalej na zachód, i obecnie znajduje się wewnątrz kruchty. W prezbiterium widoczne jest późnogotyckie sklepienie opadające na starsze służki oraz odkryty spod nowożytnych tynków gotycki portal do zakrystii. Warto zwrócić uwagę na okazałe wieżowe, gotyckie pastoforium przy arkadzie tęczy oraz sedilia w południowej ścianie prezbiterium, złożone z młodszych kolumienek i starszych kapiteli oraz wimperg. W południowej ścianie znajduje się też ścienna wnęka, do utworzenia której prawdopodobnie wykorzystano pierwotne okno maswerkowe. W zakrystii zachowało się sklepienie z początku XIV wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Janovská M., Farský kostol v Gelnici z pohľadu nových výskumov [w:] Najnovšie poznatky z výskumov stredovekých pamiatok na Gotickej ceste II, red. M.Kalinová, Bratislava 2018.
Lexikon stredovekých miest na Slovensku, red. Štefánik M., Lukačka J., Bratislava 2010.
Mencl V., Stredoveká mesta na Slovensku, Bratislava 1938.