Historia
Pierwsza wzmianka o zamku Fiľakovo (Fileck, Fülek) odnotowana została w źródłach pisanych w 1241 roku, gdy stanowił ochronę dla miejscowej ludności podczas najazdu mongolskiego, ale drewniane zabudowania na wulkanicznym wzgórzu istniały już zapewne w XII stuleciu. Pierwszym znanym właścicielem zamku był niejaki Fulko, po którym prawdopodobnie miasto i zamek otrzymały nazwę. Z powodu zamordowania swego krewnego, fałszowania monet i zniszczenia wsi Hatvan, został on skazany na pojedynek sądowy, a w 1246 roku król Bela IV skonfiskował mu warownię.
W drugiej połowie XIII wieku zamek stanowił część majątku królewskiego władców węgierskich. Zarządzali nim między innymi Egidius z rodu Monoszló, Miklós Aba i potężny magnat Máté Csák. W XIV stuelciu kasztelanami Fiľakova byli urzędnicy stojący na czele komitatów Borsod i Gömör W 1423 roku król Zygmunt Luksemburczyk nadał podzamkowej osadzie prawo miejskie. Należała ono wówczas wraz z zamkiem do rodziny Jolsvai, a konkretnie do palatyna Leustaka. Gdy niedługo później jego ród wymarł, Zygmunt Luksemburczyk przekazał zamek królowej Barbarze, a ona oddała go w zastaw w 1435 roku rodzinie Bebek. Cztery lata później królowa Elżbieta i Albrecht Habsburg przekazali Fiľakovo Jánosowi Perényi. Jego ród wszedł w konflikt z królem Maciejem Korwinem, przez co w 1483 roku zamek zdobyły wojska królewskie. Już w 1490 roku wrócił jednak w ręce szlacheckich rodów, jako iż król Władysław Jagiellończyk podarował go Balázsowi Ráskai, kasztelanowi Budy.
W 1544 roku zamek przeszedł ponownie w ręce rodu Bebeków, za sprawą których został poddany przebudowie w renesansową fortecę, stanowiącą element linii obronnej przeciwko Turkom. W 1554 roku wojskom tureckim udało się go jednak z zaskoczenia zdobyć i utrzymać przez prawie 40 lat. Wykorzystali oni nieobecność ówczesnego dowódcy Pála Jánossy oraz niestrzeżony otwór do wyrzucania odpadków na zamku górnym, do którego udało się im wdrapać po linach i drabinach. W czasie tureckiej okupacji zamek stanowił siedzibę tzw. fiľakovskiego sandżaku i obsadzony był garnizonem 320 żołnierzy. Zdobywcy wzmocnili obwarowania miasta, wznieśli meczet na zamku oraz skonstruowali zbiorniki na wodę połączone z rurami wodociągowymi.
Chrześcijanie odbili Fiľakovo w 1593 roku pod wodzą Miklósa Pálffy. Turecki garnizon skapitulował, zagwarantowawszy sobie możliwość swobodnego odejścia z podręczną bronią, przy czym opuścić musiał zamek na linach z powodu całkowitego zabarykadowania przejazdu bramnego. Na początku XVII wieku ze względu na dużą wagę strategiczną zamku, jego poszczególne części były sukcesywnie odbudowywane i modernizowane m.in. po powstaniu Bocskaya w 1604 roku, czy po pożarze w 1615 roku. W 1682, po najeździe wojsk Thököly’ego wspomaganych przez wojsko tureckie, zamek ponownie spłonął. Od tamtego czasu pozostawiono go w ruinie.
Architektura
Średniowieczny zamek został wzniesiony na szczycie wulkanicznego stożka o wysokości 242 metrów n.p.m., z którego tuf wulkaniczny wykorzystano do budowy warowni. Najbliższe otoczenie znajdującego się w szerokiej dolinie wzniesienia było płaskie, przecięte strumieniem Belina, pozbawione większych przeszkód terenowych, dopiero w odległości około 200-300 metrów po stronie wschodniej rozpoczynał się masyw pofałdowanych wzgórz. Sam stożek charakteryzował się stromymi skalistymi skarpami, prawie pionowymi i najwyższymi od północy, praktycznie niedostępnymi także od wschodu i zachodu. Nieco łagodniejszy spadek terenu znajdował się od południa, gdzie utworzono stopniowo obniżające się tarasy.
Najstarsze założenie z pierwszej połowy XIII wieku składało się z muru obronnego, który prostą ścianą oddzielał północną część wzgórza o półokrągłym kształcie. Część ta była tak wysoka i niedostępna, iż nie wymagała dodatkowych prac budowlanych. Wjazd chroniony był przez wieżę bramną po stronie zachodniej. Jej czworoboczny kształt w planie posiadał wymiary 5,5 x 6,7 metra, a mur dochodził do 1,4 metra grubości. Nie jest natomiast pewne gdzie dokładnie znajdował się wówczas najstarszy budynek mieszkalny. Być może przystawiony był do południowego muru.
W drugiej połowie XIII lub na początku XIV wieku, prawdopodobnie z powodu zniszczeń po nieznanym ataku, zdecydowano się na przebudowę zamku. W południowej części górnego zamku wzniesiono wówczas podłużny, prostokątny w planie dom mieszkalny, zbudowany z użyciem starszego muru obronnego. Od zewnętrznej strony został on wzmocniony masywnymi przyporami. Wzmocniono także wieżę bramną, której ściany osiągnęły aż 4 metry grubości u podstawy i wymiary w planie 12,5 x 13,5 metra. Na dziedzińcu tuż obok niej wykuta została głęboka jama, pełniąca rolę zbiornika na wodę lub wilczego dołu. Zaopatrzenie w wodę musiało być na wysokiej skale zamku dużym problemem, gdyż wykucie głębokiej, sięgającej podstawy wzgórza studni było niemożliwe. Funkcjonowały co najmniej cztery wyciosane w kamieniu zbiorniki na deszczówkę, do których woda spływała także poprzez specjalnie wyciosane w murach i skałach kanaliki. Największy z nich biegł o podstawy całej długości czołowego muru zamku górnego.
W trakcie późnogotyckiej przebudowy zmieniono drogę wjazdową do zamku. Przestał wówczas funkcjonować przejazd w masywnej wieży zachodniej, a nowy portal bramny utworzono w południowo – zachodniej części budynku mieszkalnego, skąd wiódł drewniany most osadzony na kamiennych filarach. Nieco później filary te połączono z murem w jedną całość, złączoną na wschodzie z masywną półokrągłą wieżą armatnią z pierwszej połowy XVI wieku.
W okresie schyłku średniowiecza dawne podzamcze przekształcono w taras zamku średniego, zamknięty prostym murem obronnym. Pierwotnie znajdowała się tam drewniana zabudowa gospodarcza na którą nie było miejsca na zamku górnym, zwłaszcza stajnie, spichrze, domy służby itp. Podczas przebudowy z lat 1540 – 1551 zamek dolny został powiększony o dwie masywne, pięcioboczne wieże armatnie (zachodnią zwaną Wieżą Bebekovą i wschodnią zwaną Wieżą Perényi), a zamek górny o wspomnianą już masywną, półcylindryczną wieżę armatnią (bywa one też datowana na koniec XV wieku). Wjazd do zamku odbywał się wówczas przez skalny korytarz z wykutymi schodami po zachodniej stronie zamku. Około 1600 roku obronę wzmocniły dwie kolejne cylindryczne basteje po południowo – wschodniej i południowo – zachodniej części zamku.
Stan obecny
Zamek w Fiľakovie uchodzi za jedną z najstarszych kamiennych budowli na terenie Słowacji, choć większość zachowanych do dnia dzisiejszego zabudowań i fortyfikacji ma pochodzenie późnośredniowieczne i wczesnonowożytne. Na zamku od 1972 roku prowadzone są sukcesywne prace konserwatorskie. Zrekonstruowana została m.in. potężna, pięcioboczna Bebekova Wieża, w której obecnie znajduje się ekspozycja muzealna. Po terenie ruin prowadzi ścieżka dydaktyczna, która pozwala zapoznać się z historią zamku oraz z geologią wzgórza zamkowego, które jest pozostałością wału krateru wulkanicznego.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Agócs A., Šimkovic M., Fil’akovo castle, Fil’akovo 2014.
Bóna M., Plaček M., Encyklopedie slovenských hradů, Praha 2007.