Historia
Pierwsi ludzie zamieszkali na wzgórzu zwanym Kostolec we wczesnej epoce kamienia (22000 p.n.e.) oraz w późnej epoce kamienia (2000 p.n.e.). W epoce brązu (1100 p.n.e.) na wzgórzu powstał gród, czy też obwarowana osada kultury Velatic-Baierdorf, należącej do kręgu kultur pól popielnicowych. Osada ta była zasiedlona także w czasach wpływów rzymskich (II – III wiek n.e.).
Największy rozwój Kostolca przypadł w okresie Wielkich Moraw, gdy na wzgórzu wzniesiono obronną siedzibę z dworem, budynkami mieszkalnymi, małym ale murowanym kościołem o formie rotundy i zabudową gospodarczą. Zabudowania te zostały założone w drugiej połowie IX wieku. Był to ośrodek władzy i administracji, któremu podlegało okoliczne osadnictwo rolnicze i rzemieślnicze. Gród strzegł również pobliskiego brodu na rzece. Zniszczeniu uległ na skutek pożaru, prawdopodobnie około połowy X wieku, zapewne w wyniku jednego z najazdów węgierskich, które doprowadziły do upadku państwa wielkomorawskiego.
Po zaniknięciu grodu, od drugiej połowy X wieku do XIV wieku na wzgórzu Kostolec znajdowało się miejsce pochówku kilku okolicznych osad, prawdopodobnie też wciąż funkcjonowała kamienna rotunda. W XV wieku wybudowano kilka budynków gospodarczych, a wzgórze od czasu do czasu wykorzystywano do celów obronnych. Przebywać mogła na nim między innymi zbrojna załoga husytów, którzy kilkukrotnie najeżdżali okoliczne ziemie. Do ich usunięcia i porzucenia Kostolca dojść mogło ostatecznie w czasach panowania króla Macieja Korwina.
Architektura
Gród wielkomorawski zbudowany został na cyplu jednego z licznych wzniesień przy zachodnim skraju pasma Gór Inowieckich. Wysokie na 65-70 metrów stoki zapewniały ochroną od zachodu z szerokiej doliny rzeki Wag, a także od południa i wschodu, gdzie opadały do wąskiej doliny zagłębiającej się w płaskowyż. Najdogodniejsza droga do cypla wzniesienia prowadziła od północy, szyją łączącą się z pozostałymi wzniesieniami. Teren ten przecięty został przekopem oraz ziemnym wałem o długości 120 metrów.
Bezpośrednią ochronę grodu zapewniał dębowy częstokół czy też palisada, otaczająca obszar o wielkości 0,5 ha, w planie przypominająca trójkąt z dwoma zaokrąglonymi narożnikami i trzecim południowym ściętym. Pale umieszczane były w otworach w ziemi i w wykutych otworach w miejscach gdzie podłoże było skaliste. W miejscach najbardziej eksponowanych były zalewane zaprawą wapienną w celu lepszego ustabilizowania konstrukcji. Po stronie północnej biegły one w koronie ziemnego wału, gdzie były zasilane dwoma kolejnymi rzędami z międzywarstwą gliny i wzmocnieniem od strony wewnętrznej w postaci pochylonych okrąglaków. Wspomniany powyżej przekop tworzył zewnętrzną linię obrony przed wałem.
Obszerne wnętrze dziedzińca przegrodzone było dodatkowymi palisadami, dzielącymi przestrzeń grodu na trzy części o różnych wielkościach. Część południowa, najmniejsza, związana była z funkcją sakralną, znajdowała się tam bowiem otoczona cmentarzem rotunda. Część północno – wschodnia, największa, mogła być siedzibą arystokracji grodowej, gdyż mieścił się tam duży, prostokątny budynek oraz położona obok niego czworoboczna wieża, usytuowana tuż obok obwarowań. Obszerny budynek wypełniał także północno – zachodnią część Kostolca, ale w odróżnieniu od poprzednich miał on raczej funkcje gospodarcze (być może stajnia) i stał samotnie. Brama do grodu znajdowała się w części południowej. By się do niej dostać trzeba było więc okrążyć obwarowania wzdłuż zachodnich stoków do szyi po stronie północnej. Brama mogła mieć formę wieżową, w postaci wysokiej konstrukcji powyżej przerwy w obwodzie palisady.
Budynek we wschodniej części grodu posiadał wymiary 14 x 4,8 metra, utworzone przez ściany konstrukcji zrębowej. Jego wnętrze podzielone było drewnianymi ściankami działowymi na trzy części. Zachodnia izba ogrzewana była kwadratowym paleniskiem. We wschodniej mieścił się kominek czy też piec zbudowany z łamanego kamienia, z którego dym odprowadzany była za pomocą lejkowatego, wiklinowego, oblepionego gliną kaptura. Położona po wschodniej stronie budowla o tej samej konstrukcji posiadała wymiary 4 x 4 metry. Przypuszczalnie z racji usytuowania przy obwarowaniach miała formę wieżową. Jej przyziemie podzielone było na dwie izby i ogrzewane narożnym kominkiem.
Rotunda była budowlą na planie koła z niewielką, podkowiastą apsydą po stronie wschodniej, murowaną z łamanego, miejscami lekko opracowanego kamienia. Nawa posiadała wewnętrzną średnicę 7,3 metra, apsyda natomiast 3,65 metra. W sumie kościół miał około 10,8 metrów wewnętrznej długości, przy grubości murów wynoszącej około 0,7 metra. Ściany mogły osiągać wysokość około siedmiu metrów. Od zewnątrz były rozdzielone otworami maczulcowymi po używanych w trakcie budowy rusztowaniach. We wnętrzu elewacje zostały otynkowane i pobielone, a następnie pokryte barwnymi malowidłami. Apsyda była podsklepiona, natomiast okrągła nawa posiadała jedynie drewniany strop lub otwartą więźbę dachową. Rotunda z Kostolca przypominała mikulčicki kościół nr. VI, ale była od niej prostsza, z mniejszą ilością apsyd, co zapewne było wyrazem mniejszej wagi kosteleckiego grodu w porównaniu z Mikulčicami.
Stan obecny
Na terenie grodziska znajduje się częściowo zrekonstruowana fortyfikacja palisadowa z bramą, oraz murowany zarys fundamentów przedromańskiej rotundy, uczytelniony przez archeologów po przeprowadzeniu badań. Czytelny jest ziemny wał po stronie północnej oraz poprzedzający go przekop. Wstęp na teren grodziska jest wolny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Illáš M., Štyri predrománske rotundy, „Moravský historický sborník”, Brno 2011.
Ruttkay A., Výsledky výskumu v Ducovom na Kostolci v rokoch 1968-1972 a 1975,”Archeologické výskumy a nálezy na Slovensku v r. 1975″, Nitra 1976.