Historia
Zamek wzniesiony został po najeździe mongolskim, na początku drugiej połowy XIII wieku, jako strażnicza budowla na ważnym szlaku zwanym Via Magna, prowadzącym z Krupiny do Zvolena. Przypuszczalnie ufundowany został przez jednego z żupanów zvoleńskich, po 1254 roku, kiedy to król Bela IV nadał przywileje mieszkańcom osad Dobrá Niva i Babiná oraz zwolnił ich ze służby na rzecz zamku zvoleńskiego. W źródłach pisanych zamek wspominany został po raz pierwszy w 1306 roku, gdy Karol Robert nagrodził niejakiego Martina, syna Burgara, w podziękowaniu za pomoc w zdobyciu Zvolena, Ľupčy, Plachtincy i Dobrej Nivy. Martin miał odebrać zamek od zvolenskiego komesa (żupana) Demetera i jego siostrzeńca Donča.
Od lat 20-tych XIV wieku zamek należał do węgierskich władców, jako centrum dorbronivskiego majątku. Była to zapewne budowla skromna i niewielka, dlatego też rzadko odwiedzana przez królów, w odróżnieniu od nieodległego Zvolena. Zarząd nad nią pełnili kasztelanowie, spośród których w 1337 roku odnotowany został niejaki Ondrej z Lánca. W 1377 roku „in Dobronya“ dokument wystawił król Ludwik, zaś w 1404 roku król Zygmunt Luksemburczyk. Będąc częścią wdowiej oprawy węgierskich królowych, zamek wspierał Władysława V Pogrobowca w walkach o koronę. W niespokojnych czasach XV wieku zarządzany był przez rodzinę z Krbavy, sojuszników walczącego po stronie Pogrobowca Jana Jiskry. Zamek mógł zostać uszkodzony w trakcie walk z 1447 roku, gdy Jan Hunyadi oblegał Zvolen, dlatego w 1455 roku Władysław Pogrobowiec zlecił jego naprawę i przebudowę bratysławskiemu komesowi, Andreasowi Baumkircherowi.
Król Maciej Korwin, następca Pogrobowca, w 1463 roku przekazał zamek Baumkircherowi w zastaw za 5000 guldenów. Tak duża suma wskazywałaby, iż prowadzone były wówczas jeszcze prace nad rozbudową. W kolejnych latach Dobrá Niva należała do królewskiej małżonki, Beatrycze Aragońskiej, ta zaś oddała zamek swemu chorwackiemu szlachcicowi, dworzaninowi Bernardowi Frankopan. Nowy, możny właściciel nie przebywał w Nivie, dlatego nadał rozległe uprawnienia swemu kasztelanowi Pavlićowi. Ten jednak popadł w kłopoty z prawem, ze względu na kradzieże, podpalenia i rozboje, przez co majątek uległ w 1503 roku konfiskacie na rzecz żupana zvolenskiego, Johanna Thurzo. Od 1518 roku nowym właścicielem zamku był dworzanin i prawnik István Werbőczy. Jako palatyn i królewski komisarz Werbőczy przebywał w Dobrej Nivie w czasie buntów górników, które ostatecznie zdławił.
W XVII wieku Dobrá Niva znajdowała się w prywatnych rękach rodzin szlacheckich, przy czym najdłużej, od 1619 do 1804 roku, dzierżył ją ród Esterházy. W ich czasach doszło wpierw do późnorenesansowej, a następnie barokowej przebudowy zamku. Prace te związane mogły być z naprawami po klęskach żywiołowych, które dotykały okoliczne tereny. Mianowicie w 1614 roku miało miejsce trzęsienie ziemi, w 1740 roku silna wichura i kolejne trzęsienie ziemi w 1763 roku. Później właściciele wyprowadzili się z zamku, pozostawiając jedynie garnizon wojskowy. Od końca XVIII wieku zaniedbana budowla popadła w całkowitą ruinę.
Architektura
Zamek Dobrá Niva został wzniesiony na szczycie niewielkiego, odizolowanego od innych wzgórz, stożkowatego wzniesienia, dominującego nad dużą częścią doliny Neresnicy. Całe założenie było dwudzielne, składające się z rdzenia w najwyższym punkcie terenu i otaczającego go podzamcza, zajmujących z grubsza owalny w planie kształt o wymiarach 80 x 90 metrów. Na szczycie wzniesienia usytuowano niewielkich rozmiarów zamek górny, prawdopodobnie o wielobocznym rzucie zajmującym około 25 x 20 metrów. Jego mury o grubości około 1,3 metra poprowadzone były wzdłuż krawędzi stoków. Podzamcze zapewne miało obwarowania drewniano – ziemne w postaci przekopu i wału, z bramą po stronie południowo – wschodniej.
Pod koniec XIV wieku lub w początkach XV stulecia stary, zniszczony mur obronny zamku górnego zastąpiony został na większości obwodu nowym murem o grubości 1,2 metra, przy czym nowy mur utworzony został po zewnętrznej stronie starego, co znacznie zwiększyło masywność obwarowań. Po wewnętrznej stronie muru, na terenie niewielkiego dziedzińca, po stronie południowo – wschodniej, wzniesiony został gotycki budynek mieszkalny, dostępny profilowanym portalem z poziomu gruntu. Oprócz niego przy wewnętrznych elewacjach muru obronnego znajdować się mogły mniejsze zabudowania pomocnicze.
Na skutek późnogotyckiej przebudowy z końca XV wieku i z XVI stulecia powiększona została przestrzeń mieszkalna zamku górnego, przystawiona do muru obronnego i otaczająca wewnętrzny, mały dziedziniec. Główny budynek składał się wówczas z przyziemia oraz dwóch pięter. Oświetlany niewielkimi oknami parter zapewne tradycyjnie pełnił funkcje gospodarcze i pomocnicze. Piętra z większymi oknami i wykuszami okiennymi lub latrynowymi mieściły komnaty mieszkalne i reprezentacyjne. Podzamcze nawet u schyłku średniowiecza chronione było palisadą poprzedzaną przez suchą fosę. Ta ostatnia na niektórych odcinkach mogła być zdwojona. Murowaną formę miał jedynie budynek bramny w południowo – wschodniej części założenia.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego przetrwała tylko część zewnętrznej ściany budynku mieszkalnego z XVI/XVII wieku, sięgająca wysokości dwóch pięter i z przeprutymi dużymi, nowożytnymi oknami. Parter jest częściowo zagrzebany w ziemi. Na pierwszym piętrze zachowały się konsole zniszczonego wykusza, natomiast na drugim piętrze jedna oryginalna ambrazura. Wstęp na teren zamku wolny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Beljak J., Beljak-Pažinová N., Šimkovic M., Výskum hradu Dobrá Niva v rokoch 2013 a 2014, „Archæologia historica”, roč. 40, č. 2, 2015.
Bóna M., Stredoveké hrady na strednom Pohroní, Nitra 2021.
Bóna M., Plaček M., Encyklopedie slovenských hradů, Praha 2007.
Stredoveké hrady na Slovensku. Život, kultúra, spoločnosť, red. D.Dvořáková, Bratislava 2017.
Wasielewski A., Zamki i zamczyska Słowacji, Białystok 2008.