Historia
Pierwszy kościół na terenie średniowiecznej wsi Hýbec przypuszczalnie zbudowany został w XII lub na początku XIII wieku. Co prawda na pastoforium w świątyni miała zostać utworzona data 1023, ale najpewniej była to źle odczytana w XIX wieku data 1523, odpowiadająca późnogotyckim modyfikacjom prezbiterium. Wieś „Hebech” po raz pierwszy odnotowana została w dokumencie z 1276 roku, jako punkt graniczny, podczas wyceny majątku Malinovec. Należała wówczas do miejscowej rodziny rycerskiej, zapewne pełniącej też patronat nad kościołem. Ten pierwotny romański budynek został zapewne zniszczony w czasie mongolskiej inwazji w latach 1241-1242.
Od końca XIV wieku właścicielami wsi Hýbec stali się szlachcice z Demandic, rodzina Deméndy. Prawdopodobnie z ich fundacji pod koniec XV wieku i na początku XVI stulecia przeprowadzono przebudowę i powiększonego kościoła. Prace te mogły zakończyć się w 1523 roku, jeśli uznać, iż tak oryginalnie wyglądała zniekształcona data na pastoforium. Na tak późne zakończenie przebudowy wskazywałaby również portal południowy kościoła. Najstarsza wiarygodna wzmianka pisemna o kościele odnotowana została dopiero w 1526 roku, kiedy to František z Kolár uwzględnił w swoim testamencie kościół w Hýbecu („ecclesie de Hebecz”), któremu zapisał jedną złotą monetę
Około połowy XVI wieku, w czasie wojen z Turcją i spustoszenia okolicznych ziem, kościół został porzucony. Jego odbudowę przeprowadzono dopiero w latach 20-tych XVIII wieku z fundacji Samuela Blaškoviča, miejscowego właściciela ziemskiego. Kolejną renowację przeprowadzono na początku XIX stulecia dzięki inicjatywie Františka Šimonigo i jego żony Marii Belušiovej Barošovej. Krótko po jej ukończeniu w kościół uderzył piorun, przez co para zmuszona została do przeprowadzenia drugiej renowacji budynku. Ostatnią większą przebudowę połączoną z remontem przeprowadzono na początku XX wieku.
Architektura
Kościół św. Heleny po przebudowie późnogotyckiej osiągnął formę budowli jednonawowej, z prezbiterium o tej samej szerokości co nawa i dwubocznie zamkniętym po stronie wschodniej, przy czym starszy mur romański włączony został do północnej ściany powiększonej nawy. Całkowita długość kościoła wyniosła około 18 metrów, a szerokość 6 metrów, miał więc bardzo wydłużoną sylwetkę. Do budowy wykorzystano kamień przemieszany z cegłą. Zewnętrzne elewacje budowli pobielono, za wyjątkiem ościeży i glifów okiennych, które pokryto czerwoną farbą.
Mury kościoła osadzono na dość wysokim cokole, zakończonym skośnym kamiennym gzymsem, opadającym schodkowo w kierunku spadku otaczającego budowlę terenu. Ponadto wschodnią część kościoła pierwotnie opinało pięć przypór. Budynek oświetlały dwa bardzo wąskie, obustronnie rozglifione okna o półkolistych zamknięciach wnęk, osadzone w południowej ścianie nawy. Trzy podobne okna umieszczono w prezbiterium od południa i południowego – wschodu. Od południa prowadził też portal wejściowy, zwieńczony profilowanym łukiem w ośli grzbiet. Północna część kościoła zgodnie ze średniowieczną tradycją budowlaną pozbawiona była otworów. Być może pojedyncze okno lub portal znajdowały się w ścianie zachodniej.
Prezbiterium nie zostało wyróżnione zewnętrznie z bryły, natomiast wnętrze nawy zostało oddzielone od prezbiterium półkolistą arkadą z wystającymi po bokach gzymsami. Prezbiterium pierwotnie przykryte było sklepieniem z żebrami o profilu w kształcie klina, z podwójnymi rowkami po obu stronach. W północnej ścianie umieszczono kamienne pastoforium z profilowaną uskokami czworoboczną wnęką, oryginalnie obramowaną po bokach przeplatającymi się wałkami.
Stan obecny
Kościół zachował do dnia dzisiejszego bryłę uzyskaną w większości w okresie późnogotyckim, z reliktami najstarszych, romańskich murów w środkowej części ściany północnej. Nowożytne przebudowy z XIX wieku spowodowały przekształcenie fasady zachodniej budowli wraz z portalem wejściowym, oraz usunięcie sklepienia w prezbiterium. Po zniszczeniu tego ostatniego zbędne stały się także przypory opinające prezbiterium. Być może nowożytnego pochodzenia jest arkada tęczy, ewentualnie została ona częściowo przebudowywana. W czasie ostatniej renowacji z 2006 roku odtworzona została pierwotna kolorystyka elewacji kościoła.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bóna M., Žazová H., Kostol sv. Heleny v Demandiciach-Hýbeci, „Pamiatky a múzeá”, č. 4, 59/2010.
Bóna M., Žazová H., Kostol sv. Heleny v Demandiciach-Hýbeci, „Hont a jeho dejiny”, 4/2024.
Slovensko. Ilustrovaná encyklopédia pamiatok, red. P.Kresánek, Bratislava 2020.