Historia
Nie wiadomo kiedy dokładnie wzniesiony został pierwotny, romański kościół. Czasem uznaje się, iż być może miało to miejsce w roku 1023, gdyż taka data wyryta została na pastoforium świątyni, jednak informacja ta jest niepewna, gdyż data ta już w XIX wieku była częściowo nieczytelna. Pierwotna świątynia została zapewne zniszczona w czasie mongolskiej inwazji w latach 1241-1242.
Odbudowa i znaczące przekształcenie powiększonego kościoła nastąpiły w okresie gotyku, prawdopodobnie pod koniec XV wieku. Prace te mogły zakończyć się w 1523 roku, jeśli uznać, iż tak oryginalnie wyglądała zniekształcona data na pastoforium. Na tak późne zakończenie przebudowy wskazywałaby między innymi portal południowy kościoła.
Około połowy XVI wieku w czasie wojen z Turcją kościół został porzucony. Jego odbudowę przeprowadzono dopiero w latach 20-tych XVIII wieku z fundacji Samuela Blaškoviča, miejscowego właściciela ziemskiego. Kolejną renowację przeprowadzono na początku XIX stulecia dzięki inicjatywie Františka Šimonigo i jego żony Marii Belušiovej Barošovej. Krótko po jej ukończeniu w kościół uderzył piorun, przez co para zmuszona została do przeprowadzenia drugiej renowacji budynku. Ostatnią większą przebudowę połączoną z remontem przeprowadzono na początku XX wieku.
Architektura
Kościół św. Heleny po przebudowie późnogotyckiej osiągnął formę budowli jednonawowej z dwubocznie zamkniętym prezbiterium po stronie wschodniej. Jego całkowita długość wyniosła około 18 metrów, a szerokość 6 metrów, miał więc bardzo wydłużoną sylwetkę. Całość kościoła osadzono na dość wysokim cokole, zakończonym skośnym kamiennym gzymsem, opadającym schodkowo w kierunku spadku otaczającego terenu. Ceglane elewacje budowli pobielono, za wyjątkiem ościeży i glifów okiennych, które pokryto czerwoną farbą.
Kościół oświetlały dwa wąskie, obustronnie rozglifione okna o półkolistym zamknięciach w południowej ścianie nawy i trzy podobne w prezbiterium od południa i południowego – wschodu. Od południa prowadził też portal wejściowy, zwieńczony łukiem w ośli grzbiet. Północna część kościoła zgodnie ze średniowieczną tradycją budowlaną pozbawiona była otworów, być może okno znajdowało się jeszcze w ścianie zachodniej.
Prezbiterium nie zostało wyróżnione zewnętrznie z bryły, natomiast wnętrze nawy zostało oddzielone od prezbiterium półkolistą arkadą. Prezbiterium pierwotnie posiadło sklepienia żebrowe oraz w północnej ścianie kamienne pastoforium z uskokową, profilowaną wnęką, oryginalnie obramowaną przeplatającymi się wałkami.
Stan obecny
Kościół zachował do dnia dzisiejszego bryłę uzyskaną w większości w okresie późnogotyckim, z reliktami najstarszych, romańskich murów w środkowej części ściany północnej. Nowożytne przebudowy z XIX wieku spowodowały przekształcenie fasady zachodniej budowli wraz z portalem wejściowym, oraz usunięcie sklepienia w prezbiterium. Być może nowożytnego pochodzenia jest arkada tęczy, ewentualnie została ona częściowo przebudowywana. W czasie ostatniej renowacji odtworzona została pierwotna kolorystyka elewacji kościoła.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bóna M., Žazová H., Kostol sv. Heleny v Demandiciach-Hýbeci, „Pamiatky a múzeá”, č. 4, 59/2010.
Slovensko. Ilustrovaná encyklopédia pamiatok, red. P.Kresánek, Bratislava 2020.