Historia
W 1270 roku węgierski król Stefan V, w nagrodę za zasługi w walkach z Czechami, Bułgarami i Austriakami, nadał ziemie w Čičavie („possesio Chychywa”) swojemu koniuszemu i żupanowi Reynoldowi, od 1289 roku palatynowi węgierskiemu. Reynold lub któryś z jego potomków, pod koniec XIII wieku lub w początkach XIV stulecia, na terenie otrzymanego majątku wzniósł zamek, będący centrum rycerskiej domeny i nadgraniczną strażnicą, kontrolującą drogę doliną Ondavy do Polski (tzw. Porta Polonica). Jeszcze w 1309 roku wspomniana została tylko ziemia Čičava („terra Cicva”), lecz już w 1316 roku odnotowano pierwszą bezpośrednią informację o zamku Čičava („castrum Chychua”), kiedy to magister Petr, wnuk Reynolda, wynagrodził dowódcę garnizonu zamkowego, kasztelana Mikuláša Perese, w podziękowaniu za skuteczną obronę w trakcie antykrólewskich buntów rodu Omodejovców oraz za ponoszenie kosztów utrzymania zamku.
W 1363 roku rozległy majątek zamkowy, obejmujący ponad 60 wsi, podzielony został na trzy mniejsze jednostki: Čičvę, Vranov oraz Skrabské. Podzielony został również na dwie części sam zamek, którego południową część zatrzymał dla siebie magister Ladislav, a północną magister Vavrinec i wdowa po Mikulášu Peresie. Ponadto wszystkie gałęzie rodu zgodziły się, co do wspólnego inwestowania w naprawy i rozbudowy zamku. Dzięki temu Čičava (węg. Csicsva), mimo że przestała wówczas pełnić rolę jednej z głównych siedzib mieszkalnych szlacheckiego rodu, nie popadła w zaniedbanie i już na początku XV wieku na zamku prawdopodobnie miała miejsce rozbudowa. Majątkiem nadal zarządzali wówczas potomkowie Reynolda, członkowie możnego rodu Rozgonyi (Rozhanovcy). W 1410 roku król Zygmunt Luksemburczyk przychylił się do ich prośby i potwierdził ważność dokumentu z 1270 roku, na mocy którego Reynold nabył wieś Čičava. W dokumencie tym wspomniano również o budowie kamiennego zamku przez przodków rodziny Rozgonyi. W 1414 roku w kolejnym dokumencie zamek ponownie wspomniany został jako „castrum lapideum”, natomiast w 1493 roku odnotowano jego wieżę i podzamcze.
W ostatnim dziesięcioleciu XV wieku wymarli wszyscy męscy przedstawiciele rodu Rozgonyi z Čičavy, dlatego ostatnim męskim przedstawicielem rodziny i dalszym krewnym, który posiadał majątki głównie w innych częściach Węgier, był István Rozgonyi (Štefan z Rozhanoviec). Aby mógł on zabezpieczyć swoje udziały po zmarłych członkach rodu, kapituła w Budzie w ciągu kilku dni lutego 1493 roku dokonała przeglądu majątków zamku Čičava i wydzieliła dobra dla kobiet będących spadkobierczyniami zmarłych męskich członków rodziny. Działania te wkrótce potem doprowadzić mogły do kolejnych przekształceń zamku, choć István nie dążył do powiększania i rozbudowy swoich majątków, lecz wolał je oddawać w zastaw, aby uzyskiwać środki finansowe na bieżące wydatki. Z tego powodu w 1500 roku pożyczył od swojego szwagra Františka z Héderváru dwadzieścia tysięcy dukatów i zapisał mu zamek wraz z majątkiem ziemskim oraz innymi dobrami. František po bliżej nieokreślonym czasie otrzymał zwrot pożyczki, musiał więc oddać Čičavę z zastawu.
W 1523 roku, wraz ze śmiercią Istvána Rozgonyi wymarła męska część rodu, przez co zamek przejął zięć Istvána, András Báthori, jeden z największych magnatów w Królestwie Węgierskim. Zamek zyskał na znaczeniu również za sprawą zwoływanych w nim posiedzeń zemplińskiej żupy oraz przechowywania archiwum żupnego. To ostatnie spłonęło w 1529 roku, kiedy Čičavę w toku wojny domowej obległy wojska Habsburgów pod wodzą Jána Kaczianera. Do ponownych walk o zamek doszło w 1556 roku, gdy wojska cesarskie zajęły i następnie skonfiskowały Čičavę. Jako, że nie cała rodzina Báthori znajdowała się w obozie przeciwników cesarza, po roku zwrócił on zamek wraz z podległymi dobrami. W 1610 roku majątek nabył György Drugeth w posagu córki Erzsébet Báthori. Drugethowie co prawda odrestaurowali zamek w nowożytnej stylistyce, ale w nim nie zamieszkiwali na stałe. Co więcej w czasie powstań antyhabsburskich Čičava była wielokrotnie najeżdżana i niszczona, wpierw w 1684 roku przez wojska Thököly’ego, następnie w 1704 roku przez oddziały Rákóczego. Gdy w 1711 roku oddziały cesarskie odbiły zamek z rąk buntowników, zabudowania i obwarowania znajdowały się w tak złym stanie, że właściciele nie podjęli się naprawy i całkowicie porzucili budowlę.
Architektura
Zamek zbudowany został na cyplu wzgórza, wysuniętym ku południowi w stronę poszerzającej się doliny rzeki Ondavy. Z trzech stron jego ochronę zapewniały wysokie zbocza, najbardziej strome na wschodzie, gdzie skalistymi skarpami opadały ku rzece. Jedynie od północy podejście do zamku było łagodniejsze, w miejscu gdzie wąska szyja łączyła cypel z pozostałą częścią wzniesienia. Miejsce to wystarczyło odciąć poprzecznym przekopem, ale w okresie rozwoju broni palnej stało się ono niebezpieczne dla obrońców, ze względu na rosnący ku północy poziom terenu.
Najstarszą częścią zamku był obwód nieregularnego, pierwotnie zbliżonego w planie do trójkąta muru obronnego, przynajmniej z dwóch stron poprowadzonego wzdłuż krawędzi skalistych skarp i obejmującego obszar o maksymalnych wymiarach 48 metrów na południowym – zachodzie, 37 metrów na południowym – wschodzie i 32 metry na północy. Miał on sporą grubość, dochodzącą w przyziemiu do 1,5-1,6 metrów szerokości. Jako, że w początkowym etapie zamek nie posiadał żadnej dominanty wysokościowej w postaci wieży, na murze opierać musiała się obrona i musiał on być zwieńczony chodnikiem, czy też gankiem straży. Prawdopodobnie ochronę obrońców na murze zapewniało przedpiersie z krenelażem. Zabudowania mieszkalne zamku zgrupowane mogły być na dziedzińcu w najbezpieczniejszej południowej i południowo – wschodniej części.
W pierwszym etapie wczesnogotyckiej rozbudowy, w najwyższym punkcie cypla wzniesiona została cylindryczna wieża. Usytuowano ją w północno – zachodniej części muru obwodowego, w miejscu ostrego narożnika, po którego wtopieniu i skopiowaniu kształtu na wyższych poziomach, zaopatrzona została w tak zwaną ostrogę (ostrze). Ostroga wzmocniła konstrukcję wieży, mając za zadanie ześlizgiwać wystrzelone w jej stronę pociski. Z tego powodu zwrócona była w stronę drogi dojazdowej i najbardziej zagrożonego atakiem odcinka. Mury wieży były bardzo grube, gdyż o ile jej zewnętrzna średnica w przyziemiu wynosiła 11 metrów to długość średnicy wnętrza wynosiła jedynie 5,5 metra. Wieża miała co najmniej trzy kondygnacje, przy czym wejście do niej znajdowało się na poziomie drugiej kondygnacji. Dostępne było po drabinie, zewnętrznych drewnianych schodach lub kładką z korony sąsiedniego muru obronnego. Wieża pełniła rolę bergfriedu flankującego położoną u jej podnóża bramę wjazdową na dziedziniec. Wraz z jej budową mur obronny został pogrubiony do około 1,7-1,8 metra i podwyższony, a następnie ponownie zwieńczony krenelażem.
Prawdopodobnie około połowy XIV wieku wzniesiony został niewielki czworoboczny ryzalit wieżowego charakteru, umieszczony przy północno – wschodnim narożniku muru obwodowego, nieregularnym kształtem o zewnętrznych wymiarach 4 x 5 metrów dostosowany do formy ostańca skalnego. Ryzalit dostawiony został do zewnętrznej elewacji muru, był więc w całości wysunięty przed obwód obronny. Składał się co najmniej z dwóch kondygnacji z pojedynczym otworem strzeleckim od północy. Prawdopodobnie zapewniał obronę północno – wschodniej części przedpola zamku i sąsiedniej kurtyny, która mogła być flankowana z najwyższej kondygnacji ryzalitu, być może posiadającej tą samą wysokość co mur obronny lub niewiele wyższej (mury ryzalitu były cieńsze od muru obwodowego zamku, nie mogły więc mieć znacznej wysokości).
Około drugiego trzydziestolecia XIV wieku, przypuszczalne najstarsze zabudowania mieszkalne zamku w południowo – wschodniej części dziedzińca, zastąpione zostały murowanym gotyckim budynkiem, dwoma ścianami przystawionym do narożnika starszego muru obwodowego. Jego najniższa kondygnacja o wymiarach wewnętrznych 9,5 x 5,5 metra, pierwotnie przykryta była drewnianym stropem, a następnie niskim sklepieniem kolebkowym. Zapewne pełniła funkcje pomocnicze i gospodarcze, podczas gdy piętro zajmowała główna komnata mieszkalno – reprezentacyjna. Pod koniec XIV wieku budynek podwyższony został o trzecią i czwartą kondygnację, a także przedłużony od strony północnej o kolejne, lekko wygięte w planie pomieszczenia. Przebudowa prawdopodobnie stanowiła odpowiedź na zaburzenia statyczne budynku, gdyż skupiła się również na zewnętrznym wzmocnieniu południowo – wschodniego odcinka muru obwodowego, stanowiącego zarazem część zabudowań mieszkalnych. Na całej ich długości mur od strony skarpy cypla pogrubiono wówczas o 1,4 metra.
Około przełomu XIV i XV wieku zamek poddano gruntownej przebudowie, przede wszystkim wzmacniającej jego stary wczesnogotycki mur obwodowy i powiększającej obszar dziedzińca o południowo – zachodni narożnik cypla. W północnej części czołowej zamku nowy odcinek muru był wyjątkowo masywny, grubości około 3 metrów, wysokości około 10 metrów i długości 18 metrów między wieżą główną a czworobocznym ryzalitem. Tworzył niejako tarczę przed ostrzałem ze wznoszącego się na północy terenu, stanowiącego coraz większe zagrożenie ze względu na rozwój broni palnej. Po stronie zachodniej nowy mur był już cieńszy, grubości około 1,1-1,2 metra, ale wyposażony w górnej części w szczelinowe otwory strzeleckie. Zwrócono je w stronę drogi dojazdowej, która wiodła pod górę i przed bramą musiała zakręcać o dziewięćdziesiąt stopni. Teren ten w początkach XV wieku zabezpieczono zewnętrznym murem parchamu, czy też wąskiej szyi bramnej, wysokim na 6 metrów i zwieńczonym blankami z kluczowymi otworami strzeleckimi. Wraz z nowym murem obronnym przebudowano też trzecią kondygnację wieży z ostrogą oraz nadbudowano ją o kondygnację czwartą, gdzie osadzono kominek i wnękę okienną. Piętro to połączono z niższymi poziomami schodami w grubości muru.
Powiększenie zamkowego dziedzińca umożliwiło znaczną rozbudowę pomieszczeń mieszkalnych i gospodarczych zamku. Po zachodniej stronie wzniesione zostało nowe skrzydło, pierwotnie mające prostokątny rzut o wymiarach 10 x 8 metrów. Pięcioma kondygnacjami i wysokością sięgającą aż 20 metrów, rywalizowało ono z oddaloną o zaledwie 2,5 metra wieżą główną. Co najmniej kilka z pomieszczeń na piętrach skrzydła zachodniego przykrytych było sklepieniami krzyżowo – żebrowymi. Częściowo podsklepione mogły być także pomieszczenia nowego skrzydła południowo – zachodniego, umieszczonego w przedłużonym o kilkadziesiąt metrów narożniku dziedzińca. Starszy pałac południowo – wschodni został w ten sposób włączony w ciąg zabudowań oraz przemurowany na poziomie górnych kondygnacji.
W drugiej połowie XV wieku przebudowany został północny mur tarczowy rdzenia zamku. Nadbudowano go o 2-2,5 metra wysokości, przy czym nowa partia częściowo stanowiła kontynuację pełnej, starszej kurtyny o trzymetrowej grubości oraz tworzyła nad nią przedpiersie o grubości 1,2 metra, które wyznaczało od wewnątrz uskok przeznaczony na galerię obronną o szerokości około 1,8 metra. Ponadto sąsiedni ryzalit, wyjątkowo drobny w porównaniu do późnogotyckich obwarowań, obmurowany został od zewnątrz obłym w planie płaszczem, przez który przebito kilka kluczowych otworów strzeleckich, przeznaczonych dla ręcznej broni palnej. Tynk nowej skorupy bastionu pokryto płaską, geometryczną dekoracją malarską w formie iluzorycznego kwadrowania.
Na północ od rdzenia zamku górnego od XV wieku znajdowało się długie na 63 metry, ale szerokie jedynie na maksymalnie 20 metrów przedzamcze, wzmocnione murem obronnym i dwoma wieżami. Jedna, wtórnie dobudowana do muru w pierwszej połowie XVI wieku, flankowała zewnętrzny przejazd bramny po stronie południowo – wschodniej podzamcza, druga została uformowana na najdalszym północnym krańcu, gdzie na podobieństwo masywnej ściany tarczowej, osłaniała zamek przed ewentualnym ostrzałem z wyżej położonego terenu na przedpolu. Wieża północna miała trzy kondygnacje i około 15 metrów wysokości, z obroną strzelecką skoncentrowaną na najwyższym poziomie. Proste odcinki murów podzamcza zawierały dwa poziomy strzelnic. Dolne, większe, poziome otwory strzeleckie w kształcie szczelin miały zapewniać większy zasięg. Górne na poziomie przedpiersia były mniejsze, o formie kluczowej, przeznaczone dla ręcznej broni palnej. Po stronie zachodniej i północnej przed podzamczem przekopano suchą fosę i usypano ziemny wał. Wraz z budową muru podzamcza pogrubiono także starszy mur szyi bramnej przed rdzeniem zamku. Jej nadbudowa o wysokości około 2,5 metra, wyposażona została w takie same kluczowe strzelnice jak mury podzamcza, wykonane z dokładnie ciosanego kamienia.
Na terenie zamku górnego u schyłku średniowiecza wzniesione zostało nowe skrzydło mieszkalne o wymiarach 9 x 6 metrów, umieszczone przy wschodnim odcinku muru obwodowego i połączone z obłym bastionem północno – wschodnim (pierwotnym czworobocznym ryzalitem). Od starszego budynku na południu początkowo oddzielone było ono około 8 metrowej długości przerwą. Jednak około połowy XVI wieku skrzydło przebudowano, połączono ze starszym budynkiem na południu i z wydłużoną podskowiastą basteją, wzniesioną wówczas na stoku po wschodniej stronie zamku. Prawdopodobnie na miejscu bastei wcześniej funkcjonowała mniejsza wieża późnogotycka o nieznanej formie.
Stan obecny
Ruiny zamku widoczne są z daleka, dzięki niedawnemu wykarczowaniu drzew w ich najbliższej odległości. Z zabytkowej budowli do czasów współczesnych zachowały się fragmenty murów obronnych, dwie najstarsze kondygnacje wczesnogotyckiej wieży głównej i jej późniejsza nadbudowa, pozostałości wschodniego skrzydła zamku górnego wraz z podsklepioną sutereną najstarszego budynku mieszkalnego oraz wschodnia i północna część obwarowań podzamcza. Od 2014 roku są one objęte stopniowymi pracami remontowo – rekonstrukcyjnymi, prowadzonymi przez obywatelskie stowarzyszenie „Pro futuro hradu Čičva”. Wstęp na teren ruin jest wolny. Najłatwiej dojść do nich można z parkingu samochodowego przy głównej drodze za wsią Sedliská, ścieżką oznaczoną jako zielony szlak turystyczny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bóna M., Janura T., Šimkovic M., Výsledky doterajšieho architektonicko-historického a archívného výskumu hradu Čičava, „Archæologia historica”, 49/2024.
Bóna M., Plaček M., Encyklopedie slovenských hradů, Praha 2007.
Kotorová-Jenčová M., Porta Polonica – hrad Čič(a)va v sedliskách (okr. Vranov nad Topľou) [w:] Zamki w Karpatach, red. J.Gancarski, Krosno 2014.
Sypek A., Sypek.R., Zamki i obiekty warowne Słowacji Wschodniej, Warszawa 2005.
Wasielewski A., Zamki i zamczyska Słowacji, Białystok 2008.