Historia
Kościół św. Krzyża został zbudowany przez zakonników z zakonu bożogrobców przed 1212 rokiem, kiedy to poświadczony został we wsi ich klasztor. Opuścili oni Chmeľov w 1313 roku, gdy wymienili go na spiski Lendak. Kościół został wówczas przekształcony w parafialny, co odnotowały spisy papieskich dziesięcin z lat 30-tych XIV wieku. W okresie renesansu, podobnie jak w wielu innych kościołach w regionie Szaryszu i Spiszu, świątynię przebudowano, zmieniając m.in. zwieńczenie wieży. W następnych stuleciach dokonano już tylko drobnych napraw.
Architektura
Kościół powstał na wzniesieniu pośrodku osady, jako typowa wiejska budowla wczesnogotycka, składająca się z jednonawowego korpusu na planie prostokąta, wielobocznego, węższego i niższego prezbiterium po stronie wschodniej, a także niedużej zakrystii przystawionej do jego ściany północnej. Jeszcze w średniowieczu dobudowana została zachodnia czworoboczna wieża, pierwotnie zapewne przykryta dachem czterospadowym.
Wnętrze kościoła oświetlały wąskie i niewielkie, ale już zwieńczone ostrołukami otwory okienne, rozmieszczone pomiędzy masywnymi przyporami. Okna obustronnie rozglifiono. W prezbiterium prawdopodobnie poszerzono w późniejszym okresie gotyku, oprofilowano i wyposażono w maswerki. Ostrołukową formę nadano również portalom: zachodniemu i południowemu w nawie oraz wiodącemu z prezbiterium do zakrystii. Najbogatszą formę uzyskał główny portal południowy, oprofilowany powyżej cokołu aż do klucza archiwolty dwoma wałkami.
W środku sklepieniem krzyżowym przykryto wąskie zachodnie przęsło prezbiterium, podczas gdy wschodni wielobok nakryto sklepieniem żebrowym w odmianie sześciodzielnej. Żebra diagonalne oraz pojedyncze międzyprzęsłowe żebro jarzmowe opuszczono na proste przyścienne wsporniki. W miejscach przecięć żebra spięte zostały okrągłymi zwornikami z płaskorzeźbioną rozetą i liliami. Nawę wieńczył drewniany strop, natomiast zakrystię lekko ostrołuczne sklepienie kolebkowe. Prawdopodobnie ściany prezbiterium pokryte były barwnymi polichromiami z drugiej połowy XIV wieku.
Stan obecny
Kościół zachował się w prawie nienaruszonej gotyckiej formie. Oprócz murów obwodowych przetrwało wiele pierwotnych detali architektonicznych: trzy portale, ościeża okien (z których niestety częściowo usunięto maswerki), czy też sklepienie prezbiterium z dwoma ozdobnymi zwornikami. Po usunięciu barokowego ołtarza we wschodniej części prezbiterium odkryto relikty XIV-wiecznych malowideł. Od strony zewnętrznej nowożytne, a konkretnie renesansowe modyfikacje najbardziej dotknęły zachodniej wieży z attyką i przekształconymi oknami. Nowożytny jest również strop w nawie i empora w jej zachodniej części.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Súpis pamiatok na Slovensku, zväzok prvý A-J, red. A.Güntherová, Bratislava 1967.