Historia
Klasztor został założony w 1319 roku, z fundacji węgierskiego możnego Kokoša (Kakasa) Berzeviczy. Do budowy tego oraz pięciu innych klasztorów zobowiązywała go kara, jaką miał ponieść za zabicie prepozyta bożogrobców z Chmeľova, ze skłóconego z Berzeviczymi rodu Györgów. Ostatecznie Kokoš założył jedynie dwa konwenty, przy czym budowa Červenego Kláštoru, początkowo nazywanego od sąsiedniej wsi Lechnica, rozpoczęta została w 1330 roku, dziesięć lat po tym gdy fundację zatwierdził król Karol Robert, a jego najważniejsza budowla, kościół klasztorny pod wezwaniem św. Antoniego, wzniesiony został po około 1360 roku.
Klasztor w średniowieczu funkcjonował przy wsparciu bogatych rodzin szlacheckich i mieszczańskich oraz władców węgierskich i polskich, a także z dochodów uzyskiwanych z kilku wsi. Dzięki temu mnisi z zakonu kartuzów, rozbudowywali kompleks i wznosili dalsze budowle: domki-pustelnie, szpital, aptekę, czy zajazd dla podróżnych. W 1431 roku oraz ponownie w 1433 roku klasztor został ograbiony i spalony przez husytów, w trakcie ich wypadów z terenu Polski i Czech. Mnisi wrócili do swej siedziby po uspokojeniu sytuacji wewnętrznej w królestwie, a więc po spacyfikowaniu w drugiej połowie XV wieku pohusyckiego ruchu bratrzyków. Klasztor odbudowano w stylistyce późnogotyckiej za rządów Macieja Korwina, kiedy to między innymi założono sklepienie nad kapitularzem i utworzono nowe skrzydło wschodnie.
W XVI wieku klasztor stopniowo podupadał, zwłaszcza po klęsce w 1526 roku pod Mohaczem, gdy w kraju nastał chaos wojny domowej, oraz za sprawą postępującej reformacji. Mnisi z powodu zagrożenia tureckiego uciekali do Polski, aż konwent całkowicie się wyludnił wraz ze śmiercią w 1563 roku ostatniego opata. Zabudowania kartuzów przeznaczono wówczas na cele wojskowe. Dopiero w 1699 roku biskup nitrzański odkupił kompleks poklasztorny, celem przekazania zakonowi kamedułów. Sprowadzili się oni do Červenego Kláštoru w 1711 roku i działali do lat 80-tych XVIII wieku, w międzyczasie przekształcając zabudowania w stylistyce barokowej. Ostatecznie konwent został skasowany przez cesarza Józefa II w 1782 roku. Dobra zakonu przeszły wówczas na własność państwa, a od 1818 roku grekokatolickiego biskupstwa. W 1907 roku na skutek pożaru zniszczone zostały dachy zabudowań klasztornych. W 1934 przeprowadzono prowizoryczny remont, zaś w latach 1952-1968 miał miejsce gruntowny remont zabytku.
Architektura
Klasztor założony został w wąskiej dolinie Dunajca, na południowym brzegu jednego z jego zakoli. Od zachodu sąsiadował z korytem rzeki, natomiast od wschodu i południa z wysokimi wzgórzami i górskimi szczytami Pienin. Na południowym – wschodzie otoczony z dwóch stron wzniesieniami szlak łączył klasztor z Lubowlą i dalej z innymi dużymi miastami Królestwa Węgierskiego. Ogrodzony kompleks klasztorny składał się z kościoła, głównych pomieszczeń klauzury po jego północnej stronie oraz z otaczających duży dziedziniec domków kartuzów na wschodzie. Ponadto północno – zachodni skraj założenia wypełniła konieczna do funkcjonowania konwentu zabudowa gospodarcza.
Główny budynek kompleksu, jednonawowy kościół św. Antoniego Pustelnika, pierwotnie składał się z wydłużonego korpusu o niewyodrębnionym zewnętrznie z bryły prezbiterium, posiadającego taką samą szerokość na całej długości. Prezbiterialna część zamknięta została na wschodzie prostą ścianą. Ujęto ją od północy oraz południa prostokątnymi aneksami o dwóch kondygnacjach, zlicowanymi ze ścianą wschodnią. Prosta była też zachodnia elewacja kościoła. Nawę i prezbiterium nakrył wspólny dachy dwuspadowy, natomiast nad przybudówkami założono dachy jednospadowe.
Do wnętrza kościoła prowadził od zachodu gotycki, uskokowy portal ostrołukowy. Ostrołukowe, wypełnione maswerkami i obustronnie rozglifione okna zapewniały oświetlenie wnętrza, przy czym najwięcej światła słonecznego wpadało przez wielkie, trójdzielne okno wschodnie. Pozostałe okna w większości były dwudzielne, włącznie z oknem na osi ściany zachodniej. Cała przestrzeń korpusu nakryta została siedmioprzęsłowym sklepieniem krzyżowo-żebrowym, z równo zakończonymi i osadzonymi na ścianach bez wsporników żebrami. Cechą charakterystyczną był brak we wnętrzu arkady tęczy, tradycyjnie oddzielającej część kapłańską, prezbiterialną od części nawowej, przeznaczonej dla świeckich. Jedynie pomiędzy trzecim a czwartym przęsłem, licząc od zachodu, funkcjonowało lektorium z przejściem pośrodku. Innym nieczęsto spotykanym rozwiązaniem było nadanie wschodniemu zamknięciu wnętrza formy trójbocznej, pomimo prostej elewacji zewnętrznej. Zachodni kraniec nawy wypełniono emporą, osadzoną na dwóch filarach podtrzymujących trzy ostrołuczne arkady. Boczne, dwuprzęsłowe aneksy połączono z korpusem portalami, natomiast dostęp na piętra zapewniały spiralne schody w grubości murów.
Po północnej stronie kościoła wzniesiono murowane zabudowania klasztorne, otaczające wirydarz wraz z podsklepionym krużgankiem z początku XV wieku. Znajdowały się tam najważniejsze pomieszczenia konwentu, między innymi kapitularz w skrzydle północnym, w drugiej połowie XV wieku przykryty sklepieniem sieciowym i pokryty malowidłami ściennymi. Wschodnią część założenia zajmowały skromne domki kartuzów. Początkowo było ich 12. Każdy wzniesiony był na takim samym planie, z identycznym układem pomieszczeń, nieco mniejszą powierzchnię zajmował jedynie narożny dom północno – wschodni, ze względu na pobliski brzeg dopływu Dunajca. Mieściły one pracownię, skromną izbę mieszkalną, spiżarnię i ogrodzony ogródek. Wokół wszystkich zabudowań powstał mur, od XVI wieku posiadający funkcje obronne, zaopatrzony w otwory strzeleckie.
Stan obecny
Dzisiejszy stan klasztoru jest efektem odbudowy podjętej w 1952 roku i wcześniejszych nowożytnych przekształceń gotyckich zabudowań. Centralne miejsce zajmuje kościół klasztorny z zachowanymi wieloma pierwotnymi detalami architektonicznymi (portale, zachodnia empora, sedilia), w tym ze sklepieniem krzyżowo-żebrowym, obecnie pokrytym barokową polichromią ornamentalną. Od północy do jego nawy przylega barokowa, kwadratowa wieża o dwóch kondygnacjach. Dalej na północy znajdują się główne budynki klasztorne z których zachowała się zachodnia i północna część z kapitularzem. W tym ostatnim zachowało się późnogotyckie sklepienie oraz malowidła ścienne. Nie przetrwało późnogotyckie skrzydło wschodnie oraz połowa krużganków. Z domków kartuzów i kamedułów większość jest w ruinie, a dodatkowo wszystkie gruntownie przebudowano w XVIII wieku. W jednym z zachowanych prezentowana jest ekspozycja zielarstwa brata Cypriana, w którego czasach nastąpił największy rozwój zielarstwa w klasztorze. Inny, po dobudowaniu wieży, przekształcony został w czasach nowożytnych w niewielki kościół.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Podolinský Š., Románske kostoly, Bratislava 2009.
Wasielewski A., Zamki i zamczyska Słowacji, Białystok 2008.