Historia
Zamek Čabrad (węg. Csábrág) prawdopodobnie zbudowany został w pierwszej połowie XIV wieku, po zdobyciu i zniszczeniu starszego, pobliskiego założenia obronnego („castrum Lytva”) w trakcie walk możnowładcy Máté Csáka (Matúša Čáka) z węgierskim królem Karolem Robertem. Miał on zostać wzniesiony w celu ochrony drogi prowadzącej do środkowosłowackich górniczych miast, jednak był on od niej dość daleko usytuowany, bardziej więc prawdopodobne, iż zbudowany został jako centrum szlacheckiego majątku rodu Dobrakutya (Dobra Kuća). W 1342 roku z powodu nielojalności członków tej rodziny został skonfiskowany wraz ze starym, opuszonym zamkiem („Lytua desolata”) i okolicznymi dobrami ziemskimi. W kolejnych latach XIV wieku właściciele zamku często się zmieniali, przez co budowla podupadła i już w 1415 roku była opuszczona.
W połowie XV wieku ruiny zamku zajęły składające się z byłych husytów wojska Jana Jiskry, które w odległości 500 metrów od niego założyły ufortyfikowany tabor. Z powodu ich rozbójniczej działalności oraz wspierania kontrkandydatów do korony, w 1461 roku zamek zdobyły wojska króla Macieja Korwina. Następnie obwarowania odbudowano i przemianowano na Čabrad, bowiem do tego czasu nazywany był on podobnie jak porzucony XIII-wieczny zamek Litava (Lytua, Lytva, Lythwa). Jeszcze w latach 60-tych XV wieku budowla weszła w skład dóbr rodziny Horváth, jednak już na początku XVI wieku ród ten wymarł w linii męskiej. „Castrum Lythwa alias Chabrad” stał się wówczas przedmiotem umów i koligacji małżeńskich.
W 1511 roku zamek nabyty został przez arcybiskupa esztergomskiego, z którego inicjatywy fortyfikacje wzmocniono z obawy przed zagrożeniem tureckim. Gdy arcybiskup Tomáš Bakóci zmarł, Čabrad został obsadzony przez cesarskie wojska, zarządzane przez stronników Habsburgów, ród Pálffy. Po 1549 roku musiał być przez nich odnawiany, z powodu zniszczeń odniesionych w trakcie walk między wojskami cesarskimi a rodem Balassów, którzy wcześniej siłą odebrali Čabrad Pálffom. W 1584 roku władze centralne obawiając się, że zamek może upaść w obliczu nacisku wojsk tureckich, rozważały możliwość jego zburzenia. Ostatecznie jednak decyzji takiej nie podjęto, a rok później rozpoczęto renesansową przebudowę zamku, którą prowadził włoski budowniczy Giulio Ferrari. Na skutek tych prac zamek na przełomie XVI i XVII wieku stał się nowożytną twierdzą przystosowaną do użycia broni palnej.
Pod koniec XVI stulecia, gdy rodzina Pálffy wymarła, Čabrad przejął palatyn Štefan Illésházy. W 1619 roku zamek nabyła rodzina Koháry, która na przestrzeni kolejnych lat przekształciła budowlę w barokową rezydencję. Ostatnim właścicielem stale zamieszkującym na zamku był Štefan Koháry, po którego śmierci w 1731 roku spadkobiercy przenieśli się do wygodniejszego pałacu w Svätym Antonie. Upadek budowli przyspieszyli w 1812 roku sami właściciele, gdy podpalili go z obawy przed przejęciem przez rozbójników. Od tego czasu zamek pozostawiono w stanie ruiny.
Architektura
Zamek został wzniesiony na wydłużonym na linii północ – południe skalistym wzniesieniu, które zabezpieczało warownię stromymi skarpami z trzech stron, umożliwiając jedyny dogodny dojazd od strony południowej. Na zachodzie, północy i wschodzie stoki opadały do wąskiego i głębokiego wąwozu, którym meandrami płynęła niewielka rzeka Litava, na południu natomiast lżejsze nachylenie terenu łączyło się z większą i wyższą częścią płaskowyżu.
Średniowieczny, najstarszy rdzeń zamku składał się z czworobocznej wieży mieszkalno – obronnej o wymiarach 11 x 11 metrów, umieszczonej w południowo – wschodnim narożu czworobocznego obwodu murów obronnych na planie zbliżonym do prostokąta. Z racji swej dominującej pozycji, sporych rozmiarów i funkcji mieszkalnej, wieża ta pełniła rolę donżonu. W skład pierwotnej zabudowy zamku wchodziła także zaopatrująca go w wodę studnia.
W wyniku XV wiecznej rozbudowy zamek powiększony został o obwarowane przedzamcze po stronie północnej, chronione przez czworoboczną wieżę zachodnią. Także pierwotny obwód murów został wzmocniony dodatkową wieżą czworoboczną po stronie zachodniej, a na dziedzińcu zamku górnego, w narożniku północno – zachodnim wzniesiono niewielki budynek. Dodatkowy mur obronny umieszczono na południowo – wschodnim, dotąd nie zabudowanym, krańcu wzniesienia. Zabezpieczał on położoną poniżej drogę wjazdową do zamku, która łukowatym zakrętem pięła się od strony południowej.
W pierwszej ćwierci XVI wieku całe założenie zamkowe otoczone zostało zewnętrznym obwodem obwarowań, wzmocnionych czworobocznymi, podkowiastymi i wielobocznymi basztami. Utworzonym przez nowe obwarowania międzymurzem biegła droga wjazdowa od bramy południowej do podzamcza północnego i dalej na dziedziniec zamku górnego. Z inwentarza pochodzącego z drugiej połowy XV wieku wiadomo, iż na terenie zamku funkcjonowało wiele zabudowań gospodarczych, między innymi piekarnia, spichlerz i studnia.
Stan obecny
Zamek do czasów współczesnych zachował się w postaci czytelnej trwałej ruiny. Przetrwała większość murów zamku górnego i średniowiecznego podzamcza oraz znaczna część obwarowań zewnętrznego obwodu z XVI wieku. Widoczne są dwie czworoboczne wieże zachodnie z XV wieku oraz jedna ściana donżonu z XIII stulecia. Zamek udostępniony jest do zwiedzania.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bóna M., Plaček M., Encyklopedie slovenských hradů, Praha 2007.
Hanuliak V., Hrad Čabraď v dějinách Hontu, „Archæologia historica”, roč. 29, č. 1, 2004.
Wasielewski A., Zamki i zamczyska Słowacji, Białystok 2008.