Historia
Zamek Breznica został zbudowany w ostatniej ćwierci XIII wieku, na terenach posiadanych przez biskupów ostrzyhomskich. Od początku miał być kością niezgody między arcybiskupem, a benedyktynami z klasztoru w Hronským Beňadiku, zamek umożliwiał bowiem kontrolę doliny Hronu, którą przebiegał ważny szlak komunikacyjny. Pierwsza wzmianka pisemna o nim miała się pojawić w dokumencie z 1273 roku, który oprócz wsi Breznica odnotować miał także zamek nazwany Gersenche, ale według aktualnych badań najstarszą autentyczną wzmiankę źródłową utworzono dopiero w 1311 roku, kiedy to podano nazwę zamku jako Berzenhe.
W 1311 roku arcybiskup ostrzyhomski nałożył ekskomunikę na węgierskiego możnowładcę Máté Csáka (Matúša Čáka), co spowodowało jego wyprawę odwetową i zdobycie zamku za pomocą podkopu. Po upadku i śmierci Csáka w 1321 roku, Breznica wróciła do rąk arcybiskupów, powróciły także dawne spory z opactwem benedyktynów, które trwały do 1375 roku. W tym czasie nikt nie inwestował w zamek o niepewnej przynależności, przez co budowla stopniowo podupadała, aż została opuszona. W 1411 roku arcybiskup Jan obiecał zwrócić zajęte dobra benedyktynom, włącznie ze wsią Breznica i strumieniem w pobliżu zniszczonego zamku („castrum fractum”).
Zamek został odbudowany w połowie XV wieku, w czasie wojen które rozgorzały po śmierci Albrechta Habsburga. Miał być wówczas zajęty przez najemne wojska Jana Jiskry z Brandysa. W 1457 roku podlegał węgierskiemu władcy, ale być może tylko formalnie. Na prośbę pobliskich miast górniczych, król Władysław Pogrobowiec nakazał Pangrácowi ze Svatégo Mikuláša, by jego krewni którzy zajmowali zamek, zaprzestali grabieży i innej przemocy na górnikach. Po koronacji Macieja Korwina w 1464 roku, Breznica na krótko wróciła w ręce arcybiskupów, lecz wyznaczony przez nich kasztelan, Mikuláš Bodok z Nevidzian, dobrowolnie wydał zamek bratrzykom, pohusyckim kombatantom, którzy zaczęli podejmować z niego wyprawy łupieżcze. Najbardziej znanym dowódcą był w Breznicy niejaki Bartoš z Hertvikovic, zajmujący zamek między 1468 a 1471 rokiem.
W 1471 roku arcybiskup ostrzyhomski Jan Vitéz próbował zawiązać spisek przeciwko Maciejowi Korwinowi, w celu jego obalenia i powołania na tron polskiego władcy, Kazimierza Jagiellończyka. Knowania wyszły szybko na jaw, a kościelny hierarcha został zmuszony do oddani Nitry i Breznicy w ręce króla. Jednak jeszcze w tym samym roku, w toku wojny polsko-węgierskiej, garnizony Breznicy i kilku innych zamków w okolicy (Teplica, Revište) poparły polskiego króla. W 1472 roku kapitan Breznicy, Juraj Juracz, prosił Kazimierza IV o pomoc, ale uzyskał jedynie dokument protekcyjny. Wkrótce potem zmarł Jan Vitéz, zaś zbuntowani dowódcy zostali zmuszeni do kapitulacji. Breznica przekazana została przez Macieja Korwina biskupowi Egeru, który musiał ustanowić na zamku swego zarządcę. W 1475 roku był nim Juraj de Bessenyw, być może tożsamy z Jurajem Juraczem.
W latach 1489-1490 roku Mikuláš Kovászi, kasztelan Breznicy z ramienia arcybiskupa ostrzyhomskiego, miał na zamku prowadzić prace budowlane. W latach 1492-1494 jako kasztelanowie odnotowywani byli w źródłach pisanych Jan z Balogu i Peter z Čúzu, ale pod koniec XV lub na początku XVI wieku zamek z nieznanych przyczyn został opuszczony. Wspomniano o nim w 1546 roku, jako o budowli nieużytkowanej, o którą się obawiano, że zostanie refortyfikowana przez rozbójniczą szlachtę. Po raz ostatni planowano wykorzystać ruiny w trakcie organizowania obrony przeciwtureckiej w latach 60-tych XVI wieku, gdy na starym zamku miała stacjonować straż nadająca ostrzegawcze sygnały ogniowe.
Architektura
Główna część zamku znajdowała się na wierzchołku górskiego grzbietu o wysokości 443 metrów n.p.m. Kraniec wzgórza tuż za miejscem usytuowania rdzenia zamku rozdwajał się ku stronie północnej i zachodniej. Na północy opadał wysokimi stokami ku wąskiej, zalesionej dolinie, na zachodzie natomiast zbocza obniżały się ku szerokiej dolinie zalewowej rzeki Hron. Także na południu teren opadał stromymi stokami do małej doliny oddzielającej wzgórze zamkowe od kolejnego grzbietu. Po stronie południowo – wschodniej, w miejscu małej przełęczy, zamek zabezpieczono poprzecznym przekopem, oddzielającym główną część budowli od pozostałej części grzbietu. Dalej, w odległości około 160 metrów, na tzw. Sokolej Skale, utworzono wysunięte w przedpole obwarowania. Posiadały one z grubsza owalny w planie kształt wielkości 45 x 30 metrów, chroniony przez skalny ostaniec i rów z wałem od zachodu.
Główna, usytuowana w najwyższym punkcie terenu część zamku, składała się z muru obronnego o grubości 1,5-1,6 metra, zamykającego z grubsza prostokątny w planie dziedziniec o wymiarach 58 x 28 metrów. W narożniku północno – wschodnim posadowiony był na skale czworoboczny budynek, być może o formie wieży. Ponadto w zachodniej części dziedzińca znajdowała się większa, obronno-mieszkalna wieża, także o czworobocznej w planie formie. Na południowym – wschodzie, w narożniku, do zewnętrznej strony muru przylegała mniejsza wieża obronna.
Na rozwidleniu grzbietu biegnącym na północ od zamku górnego, rozciągało się przedzamcze o długości aż 150 metrów i szerokości 30-80 metrów. Kolejna część podzamcza wypełniła drugie rozwidlenie po stronie zachodniej, nieco krótsze, o długości około 60 metrów i szerokości 15-20 metrów. Od głównej części zamku podzamcze oddzielone było poprzecznym przekopem i ziemnym wałem. Wjazd do górnej części zamku prowadził od zachodu przez ów przekop i być może niewielkie przedbramie wysunięte ku podzamczu na około 5 metrów niżej położonym terenie. Południowa, wystająca część podzamcza chroniona była przez małą okrągłą wieżę, przed którą grzbiet dalej opadał i prawdopodobnie włączony był w daleko wysunięte w przedpole drewniano – ziemne obwarowania. Także zachodnia część podzamcza mogła na krańcu posiadać wieżową budowlę, doskonale nadającą się do funkcji strażniczo – ostrzegawczej.
Stan obecny
Zamek nie zachował się do czasów współczesnych, gdyż unicestwienie ruin przyspieszyło pozyskiwanie kamienia na budowę okolicznych domów. Widoczny jest jedynie zarys wałów, murów i przekopów. Główną pozostałością jest fragment północno – wschodniej ściany zamku o wysokości około 3 metrów i długości 7 metrów. Wstęp na teren ruin jest wolny. Ścieżka do niego wiedzie zielonym szlakiem z pobliskiej wsi Tekovská Breznica.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bóna M., Stredoveké hrady na strednom Pohroní, Nitra 2021.
Bóna M., Plaček M., Encyklopedie slovenských hradů, Praha 2007.
Wasielewski A., Zamki i zamczyska Słowacji, Białystok 2008.