Historia
Wzgórze zamkowe w Bratysławie (niem. Pressburg, węg. Pozsóny) wykorzystywane było przez Celtów, a następnie przez Rzymian, którzy wznieśli na nim jedną ze swych granicznych fortec. Strategiczne znaczenie strażnicy wynikało z faktu, iż znajdował się pod nią bród na rzece oraz krzyżowały się dwa ważne szlaki handlowe. Jeden prowadził wzdłuż Dunaju, drugim był słynny szlak bursztynowy, łączący Cesarstwo Rzymskie z Bałtykiem.
W okresie państwa wielkomorawskiego na wzgórzu znajdował się obronny gród, wspomniany w salzburskich rocznikach w 907 roku jako Pressalauspruch. Po podboju węgierskim władcy szybko docenili strategiczne znaczenie Bratysławy, która stała się jednym z najważniejszych miejsc nowego państwa. W miejscu grodu na wzgórzu powstał kamienny zamek, przez Węgrów zwany Pozsóny, będący siedzibą urzędnika zwanego żupanem, zarządzającego komitatem, odpowiednikiem polskiej kasztelani. W 1042 roku udało się go zdobyć cesarzowi Henrykowi III, który jednak w 1053 roku nie zdołał już powtórzyć tego sukcesu. W latach 1073-1074 obwarowania wzmocnił węgierski król Salomon, dla którego zamek był oparciem w walkach z anty-królem Gejzą. W 1108 roku zamkowy garnizon obronił się przed wyprawą cesarza Henryka V, w 1146 roku został co prawda zdobyty przez Austriaków, lecz już w XIII wieku musiał być bardzo dobrze ufortyfikowany, skoro jako jeden z nielicznych węgierskich zamków przetrwał najazd tatarski z roku 1241. Pod koniec XIII wieku garnizon zamkowy musiał być gorzej zmotywowany do obrony, gdyż mimo bardzo silnych obwarowań Bratysławę w 1273 roku zajął czeski Przemysł Ottokar II, w 1287 roku austriacki Albrecht, a w 1312 roku węgierski król z rodu Anjou, Karol Robert. Po relatywnie spokojnym XIV stuleciu, w okresie wojen husyckich z pierwszej połowy XV wieku, zamek w Bratysławie pełnił ważna rolę chroniąc Węgry przed łupieżczymi wyprawami husytów.
W latach 1421-1437 z inicjatywy Zygmunta Luksemburskiego miała miejsce gotycka przebudowa, która przekształciła zamek w mocno ufortyfikowaną twierdzę, ale i wygodną cesarską rezydencję. Po klęsce pod Mohaczem i utracie Budy w 1541 roku, stolica Węgier została przeniesiona do Bratysławy. Spowodowało to, iż król Ferdynand I Habsburg w roku 1552 nakazał kolejną przebudowę zamku. Między innymi przekształcono wówczas w stylistyce renesansowej wnętrza i fasady zamku górnego oraz wzniesiono przy południowym skrzydle dwie basteje. Bratysławski zamek stał się miejscem przechowywania insygniów koronacyjnych, w tym jej najcenniejszego skarbu i symbolu Węgier – korony św. Stefana. Węgierskie insygnia przebywały na zamku do roku 1790.
W latach 1635-1649 ówczesny żupan preszburski Paweł Pálffy dokonał kolejnej przebudowy zamku. Wtedy to uzyskał on bryłę z czterema narożnymi wieżami, przy czym jedna z nich zwana Koronną, miejsce przechowywania insygniów królewskich, powstała w wyniku adaptacji starszej wieży średniowiecznej. Powstały również nowe reprezentacyjne komnaty i dwukondygnacyjne krużganki. Ostatnia przebudowa bratysławskiego zamku miała miejsce za czasów panowania cesarzowej Marii Teresy, gdy po 1760 roku przekształcono go w pałac z ujednoliconymi elewacjami. Niestety po śmierci cesarzowej w roku 1780 jej syn i następca Józef II przekazał rezydencję na cele seminarium duchownego. Następnie na początku XIX wieku zamieniono ją na koszary, a miejsce kleryków zajęli austriaccy żołnierze. Zaprószony przez nich ogień w roku 1811 spowodował potężny pożar, który zniszczył większą część zamkowych pomieszczeń. Odbudowano jedynie koszary, natomiast reszta, w tym zamek górny, przez wiele lat pozostawały w ruinie. Odbudowę zamku przeprowadzono dopiero w latach 1956-1968.
Architektura
Najstarszego obwarowania grodowe, a następnie zamkowe wzniesiono na wysokim wzgórzu nad brzegiem Dunaju. Wysokie i strome stoki opadające ku rzece zabezpieczały zabudowania od południa, ale również na pozostałych kierunkach zbocza były ciężko dostępne. Na zachodzie w bliskiej odległości znajdowały się wzniesienia o porównywalnej wysokości, co zaczęło stanowić problem w okresie rozwoju broni palnej u schyłku średniowiecza. Po stronie wschodniej u podstawy wzgórza rozwinęła się osada, przekształcona w XIII wieku w obwarowane miasto.
Prawdopodobnie już w okresie wielkomorawskim na wzgórzu, w jego najwyższym miejscu, wzniesiono dwuprzestrzenny budynek pałacu o wymiarach 12 x 5 metrów, otoczony drewniano – ziemnymi obwarowaniami. Po stronie południowo – wschodniej na kamiennej podstawie zapewne umieszczono narożną drewnianą wieżę. U podstawy wzgórza po 850 roku, wykorzystując kamienie z zabudowań rzymskich, zbudowano wielką trójnawową bazylikę z wnętrzem pokrytym ściennymi polichromiami. W drugiej połowie XII wieku, po odbudowie ze zniszczeń spowodowanych przez najazd węgierski, Madziarzy wznieśli na szczycie wzgórza murowane romańskie palatium, a po wschodniej stronie, u podnóża wzniesienia, na miejscu starszej bazyliki z okresu państwa wielkomorawskiego, nową romańską dwuwieżową bazylikę pod wezwaniem św. Salwatora. Około 1200 roku w pobliżu jej północnej elewacji usytuowano cylindryczną kaplicę – karner.
W XIII wieku w obawie przed najazdami mongolskimi, w południowej części wzniesiono wielką kwadratową wieżę obronno – mieszkalną o wymiarach 22 x 22 metry i grubości ścian dochodzącej do 2,3 metra. Wzorem francuskich donżonów została ona wzmocniona licznymi masywnymi przyporami, posiadała także po wschodniej stronie mniejszą dobudówkę, być może służącą jako wejście. Druga mniejsza czworoboczna wieża o wysokości 37 metrów powstała po południowo – zachodniej stronie. Pełniła ona rolę stołpu, czyli wieży ostatecznej obrony i została włączona w obwód murów obronnych, które wydzieliły obszar górnego zamku o wielkości 50 x 50 metrów z donżonem pośrodku. Z czasem dobudowano kolejne trzy czworoboczne wieże, które także usytuowano w narożach obwodu murów. Bramę wjazdową przepruto w murze pomiędzy wieżami. Obwarowania podzamcza w XIII wieku miały konstrukcję drewniano – glinianego wału, który jednak na późniejszym etapie oblicowano kamieniami i wzmocniono czworobocznymi, kamiennymi wieżami. Na początku XIII stulecia z terenu zamku zniknęła zabudowa sakralna, w związku z przeniesieniem kapituły do centrum miasta i budowy nowej katedry św. Marcina.
W pierwszej połowie XV wieku Zygmunt Luksemburski dokonał wielkiej przebudowy zamku. Rozebrano wieżę mieszkalną, a na jej miejscu wzniesiono czworoboczne założenie zamkowe na planie nieregularnego trapezu o wymiarach 80 x 95 metrów, z czterema skrzydłami zamykającymi wewnętrzny dziedziniec. W jego obwód włączono fragmenty muru południowego i zachodniego oraz dawny stołp, który stał się południowo – zachodnią, narożną wieżą nowego zamku, z czasem przemianowaną na Wieżę Koronną. Od zachodu, czyli od strony najbardziej narażonej na atak, mury zamku górnego miały aż 7,5 metra grubości, także ściana północna dochodził do niebagatelnych 6 metrów grubości. Nie był to jednak mur o charakterze starszych pełnych murów tarczowych z XII i XIII wieku, lecz jego przestrzeń wypełniały korytarze i stanowiska strzeleckie.
W południowym i wschodnim skrzydle XV-wiecznego zamku umieszczono sklepione pomieszczenia reprezentacyjne i mieszkalne, podczas gdy dwa pozostałe skrzydła z kondygnacjami rozdzielonymi drewnianymi stropami były wykorzystywane do celów gospodarczych. Najokazalsze skrzydło południowe posiadało od strony dziedzińca ganek, osadzony na murach wysuniętych na przedłużeniach ścian działowych pomieszczeń. Bramę wjazdową przełożono do przyziemia skrzydła południowego. Po jej bokach na piętrze znajdowały się komnaty cesarskie, a w narożniku kaplica, nie wyodrębniona z bryły budynku (odmiennie niż na zamkach królewskich w Budzie, Óbudzie, Zvoleniu, czy w Vígľaš). Wschodnie skrzydło zajmowały dwie duże sale, usytuowane jedna pod drugą. Dolną, tzw. Rycerską, zwieńczono sklepieniem krzyżowym i oświetlono oknami od strony dziedzińca. Górną salę mogły już oświetlać okna od zewnętrznej strony wychodzącej na miasto. Były to duże, ostrołukowo zamknięte otwory z maswerkami.
W trakcie przebudowy z XV wieku otoczono nowym, kamiennym już murem obwodowym także podzamcze. Mur też wzmocniono dwoma wieżami przystosowanymi do użycia broni palnej, umieszczonymi od strony północnej, oraz dwoma wieżami bramnymi: jedną od strony południowo – wschodniej i jedną od strony południowo – zachodniej. Wieże działowe miały w planie formę podkowiastą, wysuniętą w narożnikach w całości przed obwód obronny (większą z nich nazwano Luginsland).
Stan obecny
Współcześnie główny budynek zamku to czteroskrzydłowe założenie na planie zbliżonym do kwadratu w którym ciężko dopatrzeć się pierwotnego wyglądu. Wyróżnia się większa od pozostałych, południowo – zachodnia wieża zwana Koronną, będąca przekształconym elementem gotyckiego założenia. Zachowały się również zewnętrzne fortyfikacje otaczające zamek, zarówno XV-wieczne mury obronne, jak i wzniesionej później bastiony. Z elementów XV-wiecznych zobaczyć można Bramę Zygmunta oraz Wieżę Luginsland. Obecnie w pomieszczeniach zamkowych znajdują się eksponaty Muzeum Historycznego, które stanowi część Słowackiego Muzeum Narodowego w Bratysławie.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bóna M., Plaček M., Encyklopedie slovenských hradů, Praha 2007.
Hanak J., Kopuncova B., Prešporské opevnenia, Bratislava 2017.
Olszacki T., Rezydencje Andegawenów po obu stronach Karpat. Wstęp do badań [w:] Zamki w Karpatach, red. J.Gancarski, Krosno 2014.
Wasielewski A., Zamki i zamczyska Słowacji, Białystok 2008.