Historia
Początki obwarowań Bratysławy wiązały się z IV wiekiem p.n.e., kiedy to osiadło tam plemię celtyckich Bojów. Wznieśli oni obronną osadę (tzw. oppidum) o powierzchni około 100 ha, powiązaną z oddaloną o około 600 metrów mniejszą osadą o charakterze gospodarczym i kolejnym ośrodkiem w Devínie. Ten ostatni przejął funkcję bratysławskiego oppidum po jego zniszczeniu przez Daków około 55-54 roku p.n.e. W okresie rzymskim legiony stacjonowały jedynie na późniejszym wzgórzu zamkowym, tworzącym część obwarowań granicy cesarstwa, limes Romanus. Ponowne zasiedlenie obszaru późniejszego miasta nastąpiło w VII wieku przez ludność słowiańską, od końca VIII stulecia wchodzącą w skład księstwa nitrzańskiego, a następnie w IX wieku w obręb państwa wielkomorawskiego, kiedy to wykształciło się podgrodzie zależne od rozległego słowiańskiego grodu usytuowano na zamkowym wzgórzu.
Bratysława („Brezalauspurc”) po raz pierwszy pojawiła się w źródłach pisanych w 907 roku, w okresie zaniku państwa wielkomorawskiego, przy okazji bitwy pomiędzy Bawarami a Węgrami. Na przełomie X i XI stulecia była już węgierską przygraniczną, podzamkową osadą targową i rzemieślniczą, przy czym pierwszy targ odnotowany został w 1115 roku za rządów Stefana I, a wkrótce potem po raz pierwszy wzmiankowano o poborze cła. Obronę ówczesnej osady najpewniej zapewniały obwarowania drewniano – ziemne. Od końca XII wieku szybko się ona rozwijała, między innymi za sprawą kolonistów z obszaru Bawarii, z krótkim spowolnieniem po 1241 roku, związanym z wielkim najazdem mongolskim. Obwarowania zamku i osady musiały być jednak na tyle mocne, iż ani podgrodzie ani warownia na wzgórzu nie zostały zdobyte. O ich sile świadczy również przeniesienie w 1221 roku kapituły z terenu zamku do osady, translokacja ta bowiem nie zostałaby przeprowadzona gdyby uważano bratysławskie obwarowania za zbyt słabe.
W pierwszej połowie XIII wieku Bratysława (wówczas znana pod słowiańską nazwą Prešpork, niemiecką Pressburg i węgierską Pozsóny) otrzymała przywilej lokacyjny. Była już wówczas wykształconym wczesnogotyckim organizmem o cechach miasta, które postanowiono zaopatrzyć w mocniejsze obwarowania. Na decyzję tą wpływ miał zapewne najazd mongolski i obawa przed kolejnymi atakami, przed którymi węgierski władca Bela IV pragnął lepiej zabezpieczyć swoje królestwo. W związku z tym na początku drugiej połowy XIII wieku zaczęto budować kamienne mury obronne. Nie otoczyły one wówczas jeszcze całego miasta, lecz broniły najbardziej zagrożonej strony północnej i wschodniej. Zniszczeniu uległy dość szybko, gdyż w trakcie walk czeskiego króla Przemysła Ottokara II z Albrechtem austriackim. W latach 70-tych XIII wieku miasto i zamek zostały dwukrotnie zdobyte. W 1286 roku Prešpork zajął zbuntowany palatyn Mikuláš z Kysaku, a następnie Albrecht austriacki, którego w 1291 roku wygnał żupan trenczyński Máté Csák (Matúš Čák).
Po unormowaniu sytuacji, w 1291 roku nowe możliwości rozwoju dał miastu przywilej króla węgierskiego Andrzeja III. W sferze obronności przyczyniło się to do rozpoczęcia odbudowy murów miejskich. Wzniesiono też wówczas odcinek północno – zachodni w kierunku Wydrzycy, a na początku XIV wieku mur południowy od strony Dunaju. W 1314 roku po raz pierwszy wspomniano w źródłach pisanych baszty, gdy przekazano o zasługach rycerza, niejakiego Jakuba, który sfinansował budowę dwóch z nich. Ich budowa związana była zapewne ze zwiększaniem obronności miasta w okresie konfliktów wewnętrznych pomiędzy nowym władcom z dynastii Anjou, Karolem Robertem, a zbuntowanymi oligarchami (zwłaszcza Máté Csákiem). Pod koniec XIV stulecia obwarowania zostały wzmocnione drugim obwodem niższego, zewnętrznego muru.
W 1421 i 1423 miasto doświadczyło najazdów husytów, jednak jeszcze przed pierwszym atakiem obwarowania wzmocniono, między innymi tworząc częściowo obmurowane fortyfikacje ziemne i palisady na przedmieściach. Pomimo iż najazdy nie zakończyły się sukcesem, a w 1424 roku zmarł Jan Žižka, wielki przywódca i strateg taborytów, zagrożenie husyckie w kolejnych latach nie malało. Dlatego w 1427 roku król Zygmunt Luksemburczyk zarządził naprawy i wzmocnienie obwarowań miasta oraz zamku, a szlachtę prešporskiego komitatu wezwał aby pomogła mieszczanom przy pracach fortyfikacyjnych. Działania te podjęto na czas, gdyż w 1429 roku husyci pod wodzą Prokopa Gołego podeszli pod miasto, spalili przedmieścia, lecz głównych obwarowań nie forsowali. Kolejną próbę zdobycia podjęli w 1432 roku husyci z pobliskiej Trnavy, którzy wespół ze sprzyjającymi husytyzmowi mieszkańcami Prešporka mieli w nocy zająć bramę Wawrzyńca i wpuścić obce wojska. Sprzysiężenie to jednak wydało się, a jego uczestników uwięziono i stracono.
Gdy w 1437 roku zmarł Zygmunt Luksemburczyk na Węgrzech rozpoczął się bój o koronę, po kraju grasowały też liczne bandy łupieżców i pohusyckie niedobitki. Z tego powodu mieszczanie ponownie poddali renowacji obwarowania (zwłaszcza przekopy), a przed bramami Michalską i Wawrzyńca wznieśli barbakany. Budowano też nowe baszty przystosowane do użycia broni palnej (np. Piekarska, Szewska). W 1455 roku przebudowano bramę Wydrzycką, następnie do końca XV wieku wzniesiono masywną basztę Prochową.
W 1526 roku Turcy rozgromili wojska Węgierskie pod Mohaczem, w 1529 roku zdobyli Budę i przesunęli granice ku północy. Zmobilizowało to mieszczan prešporskich do renowacji fortyfikacji, zwłaszcza zanieczyszczonych odpadkami i gruzem fos oraz dalszej modernizacji obwarowań poprzez przystosowywanie ich do zmieniającej się techniki wojennej (zamurowywanie krenelażu, przebijanie otworów strzeleckich dla broni palnej, zamurowano też bramę Rybacką poza wąską furtą dla pieszych). Prace te wykonano na czas, gdyż już w 1529 roku Turcy podjęli nieudane oblężenie miasta. Pomimo skutecznego oporu w 1530 władze państwowe nakazały wyburzenie znajdujących się na przedpolu fortyfikacji kościołów św. Michała, Wawrzyńca, Mikołaja i dwóch szpitali, by uniemożliwić przeciwnikom okopanie się w nich. Miasto wzmocniono też licznym garnizonem, który w 1532 roku odparł kolejne tureckie oblężenie.
Od 1563 roku Prešpork (Bratysława) stał się koronnym miastem rządzonego przez Habsburgów Królestwa Węgierskiego do którego przeniesiono liczne urzędy i instytucje. Miasto stało się też koszarami dla licznych żołnierzy kwaterujących po domach mieszczan i na przedmieściach. Silny garnizon, pomimo osłabienia zagrożenia tureckiego pod koniec XVI wieku, utrzymywany był przez długi czas, gdyż w kolejnym stuleciu Węgry weszły w okres licznych antyhabsburskich powstań i walk wewnętrznych. W ich trakcie miasto przechodziło z rąk do rąk. W 1606 roku zajęte zostało przez oddziały Stefana Bocskaya, w 1619 przez wojska Gábora Bethlena, a rok później armię cesarską. Spustoszeń dopełniły dwa pożary miasta: z 1642 i 1647 roku. W drugiej połowie XVIII wieku zniszczone walkami i klęskami żywiołowymi średniowieczne obwarowania straciły na znaczeniu, dlatego z powodu ponownego wzrostu zagrożenia tureckiego, rozpoczęto budowę nowożytnych już fortyfikacji bastionowych. W 1704 roku Bratysława obroniła się przed powstańcami Franciszka Rakoczego, lecz kilkadziesiąt lat później stare obwarowania uznano za zbyt archaiczne i nie spełniające wymogów ówczesnej sztuki wojennej. Maria Teresa zezwoliła na ich rozbiórkę, którą rozpoczęto po 1770 roku.
Architektura
Obwód obwarowań Bratysławy wzniesiono na planie wydłużonego wieloboku z najdłuższą, prostą kurtyną usytuowaną równolegle z rzeką Dunaj. Od zachodu miasto graniczyło z zamkowym wzgórzem, natomiast od wschodu z podmokłymi terenami i wysepkami utworzonymi przez odnogi Dunaju. Dlatego w drugiej połowie XIII wieku jako pierwszą zabezpieczono pojedynczą linią muru część północną i północno – wschodnią miasta, biegnącą od zamku na wschód do bramy Michalskiej, skąd łukiem obwarowania skręcały ku rzece.
Mur z XIII wieku zbudowano z nieobrobionego kamienia polnego wiązanego zaprawą wapienną. Nie jest znana jego wysokość i grubość, prawdopodobnie był jednak zbliżony wymiarami do muru zamkowego z tamtego okresu i zwieńczony krenelażem ochraniającym chodnik dla obrońców. W ciągu linii muru znajdowało się kilka baszt, prawdopodobnie rozmieszczonych w odległościach zasięgu skutecznego strzału z łuku. Kształt i wielkość większości baszt nie jest znana, lecz jedyna której relikty przetrwały miała w planie kształt kwadratu o wymiarach 6,3 x 6,3 metra. Wejście do niej prowadziło z wysokości korony muru obronnego na poziomie drugiego piętra. Baszta ta przewyższała mur o dwie kondygnacje, a jej piętra rozdzielone były drewnianymi, płaskimi stropami. Zwieńczenie baszty miało formę krenelażu.
W połowie XIII wieku miasto nie posiadało od strony zachodniej własnych obwarowań, chronione na tym kierunku było jedynie fortyfikacjami wzgórza zamkowego oraz znajdującą się poniżej niego, przy brodzie na Dunaju, tzw. wieżą Wodną. Pełniła ona rolę strażnicy przy punkcie poboru myta oraz zachodniej bramy miejskiej. W 1252 roku została rozbudowana do formy gródka z masywną ośmioboczną wieżą w południowej części muru obwodowego.
Mury obronne po odbudowie z przełomu XIII i XIV wieku otaczały już całe miasto. Miały 2 metry grubości w przyziemiu, natomiast wyżej zwężały się do około 1,3 – 1,6 metra. Podobnie jak starsze obwarowania wzniesione były z kamienia łamanego o średniej wielkości, dokładnie do siebie dopasowanego i łączonego zaprawą. Wysokość muru od strony miasta wynosiła powyżej 6 metrów, zaś maksymalna wysokość muru od strony polnej dochodziła do około 8-10 metrów. Jako że mur w górnej części mocno się zwężał, dlatego chodnik obrońców poszerzono o drewniany ganek podtrzymywany przez kamienne konsole. Początkowo ganek ten był otwarty, później jednak w okresie rozwoju broni palnej uzyskał zadaszenie chroniące przed niepogodą. Jak widać na dawnych wedutach proces ten był powolny i wymiana zwieńczenie murów postępowała etapami. Jeszcze pod koniec XVI wieku długie odcinki posiadały krenelaż zamiast otworów strzelczych przystosowanych do użycia broni palnej. Na zewnętrznych elewacjach muru także umieszczano konsole, tu jednak podtrzymywały one wykusze, nieduże ryzality umożliwiające ostrzał w dół, u podstawy, przy jednoczesnym zabezpieczeniu przed ostrzałem przeciwnika. Wykusze takie, gdy sąsiadowały z fosą, mogły być również wykorzystywane jako latryny.
Od strony polnej obwarowania poprzedzone były przekopem, natomiast od strony zabudowań miejskich obwód murów obiegała uliczka podmurna, umożliwiająca szybkie przemieszczanie obrońców i dosyłanie zaopatrzenia, amunicji, broni itp. Często jednak tylne części domostw prawie stykały się z obwarowaniami, nieraz umożliwiając przejście z dachu na koronę murów. Właściciele takich kamienic zobowiązani byli do oglądu i opieki nad pobliskimi fragmentami obwarowań, a wszelkie zniszczenia, zwłaszcza nietrwałych, drewnianych części (ganków, schodów, wykuszy) musieli zgłaszać urzędnikom miejskim.
Wzniesiony pod koniec XIV wieku mur zewnętrznego obwodu był o połowę niższy i nieco cieńszy od głównego pierścienia obwarowań. Jego grubość wynosiła 1 metr w przyziemiu i od 0,6 do 0,8 metra w wyższych partiach. Wysokość oscylowała w okolicach 5 metrów, przy czym podobnie jak główny mur początkowo zwieńczony był krenelażem. Utworzył on pomiędzy starszym murem obszar parchamu (międzymurza) o szerokości około 3,5 metra. Przed nim natomiast przekopano nową fosę o głębokości 6 metrów oraz usypano ziemny wał.
Baszty głównego obwodu obwarowań miały od XIV wieku różne formy: początkowo były niewielkie półokrągłe, otwarte od strony miasta, następnie także cylindryczne i czworoboczne o formie zamkniętej oraz najpóźniejsze, duże baszty podkowiaste zajmujące całą przestrzeń międzymurza i wysunięte jeszcze przed zewnętrzny mur parchamu. Rozmieszczenie baszt było dość równomierne po całym obwodzie poza najbezpieczniejszą stroną południową skierowaną w stronę Dunaju. Odległości między basztami musiały być na tyle bliskie by umożliwić skuteczny ostrzał z kusz, a później z pierwszych ręcznych broni palnych. Początkowo baszty były zwieńczone krenelażem do ochrony przed ostrzałem strzał i bełtów, później od XV wieku blanki zamurowywano i tworzono otwory strzeleckie przystosowane do broni prochowej, wznoszono także pokrycia dachowe.
Jako baszta służyła również wieża katedry św. Marcina. Dobudowana około połowy XIV wieku, od początku przeznaczona była do celów obronnych. Kościół był wysunięty w stronę przekopu fasadą zachodnią. W 1445 roku dla lepszej ochrony zbudowano przed nim dodatkowe dzieło obronne konstrukcji drewniano – ziemnej.
W XV wieku na północ od katedry znajdowała się baszta zewnętrznego muru obronnego zwana Ungerfeind lub Szkolna, gdyż usytuowana była w pobliżu szkoły kapitulnej. Miała ona formę półkolistą i otwartą od wewnątrz. Za nią znajdowała się półokrągła baszta głównego muru Luginsland (identyczną nazwę miała także jedna z baszt zamku), wzniesiona krotko przed 1440 rokiem. Najmasywniejszą basztą zachodniego odcinka obwodu była jednak podkowiasta baszta Ptasia, przystawiona do lica głównego muru ale wystająca aż przed mur zewnętrzny. Wzniesiona została w XIV wieku, lecz w 1373 roku i ponownie w XV wieku została przebudowana w celu przystosowania do użycia broni palnej. Wejście do niej prowadziło po drewnianych schodach od strony uliczki podmurnej, dwoma portalami z korony głównego muru obronnego oraz kolejną furtą z międzymurza. Po przebudowie miała trzy kondygnacje przewyższające mury obronne, a po stronie polnej, skierowanej w stronę przekopu, utworzono przy niej dodatkowe drewniano – ziemne obwarowania zwane Piekło. Za basztą Ptasią znajdowała się kolejna półbaszta, natomiast w narożniku północno – zachodnim obwarowań była wspomniana wyżej czworoboczna baszta, powstała jeszcze w połowie XIII wieku.
Północny odcinek obwarowań wzmocniony był niedużą półbasztą Przy Szerokich Schodach oraz położoną zaraz obok niej basztą Przy Górnej Kąpieli. Odcinek za bramą Michalską, biegnący lekkim łukiem ku południowemu – wschodowi, chroniony był masywną basztą Prochową o podobnej konstrukcji co baszta Ptasia. Za nią znajdowała się półbaszta Za Klasztorem, po raz pierwszy wzmiankowana w 1498 roku. Nieco wcześniej, w 1450 roku wspomniano kolejną basztę zwaną Żydowską, o formie dużej budowli przystosowanej do użycia broni palnej. Następną była półbaszta zewnętrznego muru zwana Nową, wzmiankowana po raz pierwszy w 1473 roku, natomiast ostatnią basztą wschodniego fragmentu była baszta Rzeźnicza o kwadratowej w planie formie. Południowa część miasta była znacznie słabiej chroniona basztami z racji sąsiadowania z Dunajem. Znajdowały się tam jedynie dwie narożne baszty. Piekarska flankowała bramę Wawrzyńca, była cylindryczna, a dla polepszenia obronności usypano przed nią drewniano – ziemne obwarowania zwane Stary Tabor. W zachodnim narożniku usytuowano basztę Szewską, flankującą pobliską bramę Wydrzycką. Miała kształt cylindryczny i poprzedzona była obwarowaniami zwanymi Wydrzycki Tabor.
Do miasta prowadziły cztery bramy. Trzy z nich wychodziły w stronę głównych szlaków handlowych i ku przeprawie na rzece, czwarta natomiast, mniej ważna, zwrócona była w stronę południową, ku Dunajowi i jego odnogom. Pochodząca z XIII wieku brama Michalska (słow. Michalská brána) znajdowała się od północy, także XIII-wieczna brama Wawrzyńca (słow. Laurinská brána) usytuowana była od strony wschodniej, a wzniesiona w XIV wieku brama Wydrzycka (słow. Vydrická brána) od zachodu. W XV wieku oddano do użytku południową bramę Rybacką (słowa. Rybárska brána), wspomnianą mniej ważną, prowadzącą w kierunku rzeki.
Brama Michalska nazwana została od pobliskiego kościoła św. Michała. Pierwotnie była wieżą bramną na planie czworoboku, jedynie o jedną kondygnację wyższą od korony muru obronnego i zwieńczoną czterospadowym dachem kalenicowym (o trzy kondygnację więżę podwyższono w 1530 roku). W jej przyziemiu umieszczono sklepiony przejazd bramny z ostrołukowym portalem zamykanym broną i mostem zwodzonym. Za broną dodatkowym zabezpieczeniem były drewniane wrota z żelaznymi okuciami. Wejście do wieży prowadziło poprzez portal na pierwszym piętrze po wschodniej stronie. Wejść można było także z ganku w koronie murów, z obu stron wieży bramnej, co oznacza iż była ona przechodnia. Pod koniec XIV wieku, gdy wzniesiono zewnętrzny pierścień muru, bramę przedłużono o proste przedbramie z większym otworem dla konnych i mniejszą furtą dla pieszych. Oba wjazdy zostały poprzedzone mostami zwodzonymi przerzucanymi ponad nowym przekopem. W połowie XV wieku przed przedbramiem zbudowano barbakan – wieloboczne dzieło obronne wzniesione z wielkich kamiennych kwadr spajanych zaprawą wapienną i cegły w górnych częściach. Jego mury miały 2,6 metra grubości w przyziemiu i około 1 metra grubości na wysokości pierwszego piętra. Jako że barbakan usytuowano w dawnym przekopie, jego wysokość dorównywała jedynie murom obronnym. U góry zwieńczony był zadaszonym chodnikiem obrońców. Brama zewnętrzna usytuowana był pod kątem prostym w stosunku do bramy wewnętrznej, czyli równolegle do kurtyny muru obronnego, z którego można było prowadzić boczny ostrzał do atakujących wjazd. Ten ostatni poprzedzony był dodatkowo mostem zwodzonym.
Wschodnia brama Wawrzyńca także zawdzięczała nazwę kościołowi, położonej poza murami miejskimi świątyni św. Wawrzyńca. Początkowo miała formę czworobocznej w planie wieży bramnej, zbliżonej wyglądem do bramy Michalskiej. W połowie XV wieku także została poprzedzona barbakanem z mostem zwodzonym i załamanym pod skosem wjazdem. Na przełomie XV i XVI wieku została podwyższona poprzez zamontowanie dodatkowej kondygnacji z kamienną galerią obronną i z czterema bartyzanami w narożnikach. W jej dolnej kondygnacji mieścił się wówczas skład amunicji, prochu i kul oraz pomieszczenie dla straży natomiast w komorze piwnicznej miało znajdować się ciężkie więzienie miejskie. Podobno z racji nieco niższego położenia niż inne bramy, brama Wawrzyńca ciągle otoczona była zwałami błota.
Brama Wydrzycka skierowana była na przeprawę przez Dunaj i osadę Vydricá (Wydrzyca), której zawdzięczała swą nazwę. Początkowo była czworoboczną w planie wieżą bramną z przejazdem w przyziemiu. W 1455 roku dokonano jej przebudowy: elewacje ozdobiono kwadrowaniem, a po bokach ustawiono dwie baszty, nazwane od imion fundatorów Himmelreich i Leonfelder. Przedłużył się również przejazd bramny o szyję przedbramia, co spowodowało, iż jego wnętrze stało się bardzo ciemne i brama uzyskała dodatkową nazwę Ciemnej lub Czarnej.
Najmłodsza, najmniejsza i najmniej ważna brama Rybacka nazwę zawdzięczała drodze prowadzącej na przybrzeżne tereny Dunaju, początkowo rzadko zabudowane chatami rybaków, a następnie osadami garbarzy i rzeźników. Pierwotnie była zwykłą furtą w murze, na początku XV wieku przekształconą w czworoboczną wieżę bramną, a następnie poprzedzoną przedbramiem, przy czym obie części zaopatrzono w zwodzone mosty, a wieżę bramną dodatkowo w bronę. W połowie XV wieku zewnętrzne narożniki przedbramia wzmocniono dwoma półkolistymi niedużymi basztami o średnicy 1,8 metra.
Zewnętrzną strefę obrony miasta zawsze stanowiły przekopy i fosy. Od końca XIV wieku przekop miał głębokość około 6 metrów ze stokami tworzącymi 45 stopniowy kąt, wyłożonymi drewnem i wzmocnionymi kamiennymi murami oporowymi. Jego dno było zaokrąglone, szerokie na około 15 metrów. Część przekopów była sucha, część natomiast tworzyła nawodnione fosy. Te ostatnie znajdowały się po stronie południowej obwodu, skąd były zasilane wodami rzeki. Po stronie północnej przekop był suchy (przetrwały wzmianki źródłowe o wykorzystywaniu go jako strzelnicę do ćwiczeń), choć przypuszcza się, iż był napełniany okresowo wodą ze sztucznego jeziora lub pobliskich potoków. Na niektórych odcinkach przekopy poprzedzone były gliniano – ziemnymi wałami o 2-3 metrach wysokości.
Okres wojen husyckich i zmiany w wojskowości jakie wówczas nastąpiły, związane zwłaszcza z rozwojem broni palnej, wymusiły na mieszczanach potrzebę szybkiego wzniesienia nieco prowizorycznych obwarowań na przedpolu murowanych fortyfikacji. Zabezpieczono nimi okolice trzech bram południowych: Wydrzyckiej, Rybackiej i Wawrzyńca, z powodu odsunięcia linii brzegowej Dunaju i osuszenia w XV wieku nadrzecznych terenów, które uznano za zbyt słabo chronione. Na południe od baszty Piekarskiej około 1439 roku utworzono tzw. Stary Tabor, po stronie południowej bramy Rybackiej wzniesiono przed 1434 rokiem Dolny lub Nowy Tabor, a przy baszcie Szewskiej i bramie Wydrzyckiej tzw. Biały Tabor, wzmiankowany w 1440 roku. Każdy składał się z przekopu, ziemnego wału oraz osadzonej na nim drewnianej palisady. Wały wzmacniane były drewnem, niekiedy kamieniami, cegłą lub gliną. Nieco później (pierwsza wzmianka z 1442 roku) utworzono Tabor za Garbarnią, chroniący naddunajskiego brzegu na południe od baszty Szewskiej. Jego obwarowania zaopatrzono w most zwodzony wiodący do rybackiej Nowej Osady, zaś ku Wydrzycy prowadziła kładka dla pieszych.
Stan obecny
Do czasów współczesnych przetrwała brama Michalska oraz częściowo rekonstruowany 200 metrowy fragment obwarowań w pobliżu katedry św. Marcina, odkryty pośród nowożytnej zabudowy po 1960 roku. Krótki fragment muru wtopiony we współczesną zabudowę widać na ul. Nedbalovej, odnaleźć także można ułomek muru bramy Wydrzyckiej. W bramie Michalskiej funkcjonuje obecnie Muzeum Broni i Murów Obronnych.
pokaż bramę Michalską na mapie
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Baxa P., Ferus V., Bratislava mešťana Wocha, Bratislava 1991.
Hanak J., Kopuncova B., Prešporské opevnenia, Bratislava 2017.
Mencl V., Stredoveka mesta na Slovensku, Bratislava 1938.