Historia
Klaryski przybyły do Bratysławy pod koniec XIII wieku, zajmując miejsce starszego klasztoru cysterek, które posiadały siedzibę w mieście już przed 1235 rokiem (wtedy to generał kapituły w Cîteaux na prośbę papieża inkorporował „Abbatia de Posonio”). Nie wiadomo jak długo cysterki funkcjonowały w Bratysławie, ale w dokumencie króla Andrzeja III, który przekazał cysterskie zabudowania klaryskom, wspomniano że stały one puste od dwudziestu lat. Inicjatywa założenia wspólnoty klarysek w Bratysławie zrodziła się na początku pierwszej dekady XIII wieku wśród miejscowych kobiet. Z ich inicjatywy kilkukrotnie słane były prośby do Barnaby, prowincjała zakonu franciszkanów w Rzymie, o zezwolenie na założenie konwentu w Bratysławie. Ostatecznie papież Bonifacy VIII zgodę wyraził w 1297 roku i zlecił kardynałowi ogłoszenie decyzji prowincjałowi franciszkańskiemu w Bratysławie. Zgodę musiała wyrazić także kapituła bratysławska, franciszkanom zaś powierzono działalność duszpasterską i wizytacje w klasztorze klarysek. Pierwsze siostry przybyły do miasta jeszcze w 1297 roku, zapewne z konwentu w Trnavie.
Klaryski przejęły stary i zniszczony kościół pod wezwaniem św. Marii Magdaleny, który został wyremontowany i dostosowany do nowych potrzeb. Wyremontowane musiały też zostać pomieszczenia klauzury, gdyż pod kierunkiem przeoryszy klaryski prowadziły życie kontemplacyjne w ścisłym odosobnieniu. Na początku XIV wieku przystąpiono do budowy nowego kościoła klasztornego pod wezwaniem Podwyższenia Krzyża Świętego, powstałego na miejscu starszej budowli, przypuszczalnie świeckiej. W drugiej połowie XIV stulecia jego nawa została wydłużona o jedno przęsło, wzniesiono arkadę tęczy i prezbiterium. Około 1370 roku ukończony korpus przykryto sklepieniami, ale na kolejne stulecie przeciągnęła się budowa smukłej wieży kościoła.
Klaryski mogły opuszczać klasztor tylko podczas fundacji nowego konwentu oraz w przypadku zagrożenia życia. Ponieważ jednak nabywały majątki, które miały pokrywać koszty utrzymania i inne potrzeby egzystencjalne, proboszcz i kapituła bratysławska zażądali od nich dziesięciny. W 1310 roku klaryski zwróciły się do wysłannika papieża Klemensa V, kardynała Montefiore Gentilis, z prośbą o powstrzymanie poboru podatku, na co jeszcze w tym samym roku uzyskały przywilej. Następnie w 1335 roku papież Benedykt XII wydał bullę, która zwalniała wszystkie klasztory klarysek od płacenia dziesięciny i wszelkich innych ciężarów osobom duchownym lub świeckim, zarówno z obecnych, jak i przyszłych majątków.
W XIV i XV wieku klasztor funkcjonował bez większych katastrof. W źródłach pisanych odnotowywany był głównie w związku z donacjami w postaci winnic, łąk czy przekazów pieniężnych, udzielanych przede wszystkim przez bogatych mieszczan. W 1345 roku król Ludwik Andegaweński bronił bratysławskie klaryski w związku ze sporem o winnicę. W 1392 roku Zygmunt Luksemburczyk przyjął siostry, ich majątek i poddanych pod opiekę królewską. Następnie w dokumencie z 1421 roku potwierdził wszystkie ich przywileje i prawa. Od około 1433 roku zaczęto zbierać pieniądze na przebudowę lub naprawę kościoła klasztornego, ponadto w okresie tym bratysławskie klaryski przyjęły pod swój dach siostry z Trnavy, które uciekły przed Husytami. W Bratysławie przebywały one na wygnaniu przez dwa lata. Słynniejszą mieszkanką klasztoru była nieco wcześniej Zofia Bawarska, żona króla Wacława IV, która w 1419 roku po śmierci męża schroniła się w Bratysławie. Pod opieką szwagra, Zygmunta Luksemburczyka, mieszkała u klarysek aż do śmierci w 1425 roku.
W 1515 roku w królewskiej kuchni wybuchł pożar, który szybko rozprzestrzenił się na inne zabudowania i strawił większość miasta, w tym klasztor klarysek. Chociaż kościół został oszczędzony, zakonnice musiały mieszkać w bardzo zniszczonym budynku i w wielkiej nędzy. Zwróciły się o pomoc do króla, który przekazał im tysiąc złotych z wpływów z myta na koszty odbudowy, a mieszczanie bratysławscy przekazali dodatkowo 150 złotych. Na codzienne utrzymanie zakonnice uzyskały od króla jałmużnę w wysokości czterech florenów tygodniowo. Odbudowa klasztoru po pożarze jeszcze się nie zakończyła, gdy w 1529 roku Turcy wyprawili się na Wiedeń i klaryski uciekły do uważanej za bezpieczniejszą Trnavy. Rada miejsca w opuszczonych zabudowaniach umieściła zakon św. Antoniego, poświęcający się opiece nad starymi i chorymi, ponieważ szpital wraz z podmiejskimi kościołami św. Wawrzyńca, Michała i Mikołaja zostały zburzone ze względów obronnych, z obawy przed nadejściem Turków. W 1530 roku Ferdynand I napisał do rady miejskiej Bratysławy, aby zezwoliła zakonnicom na powrót do klasztoru i nie przywłaszczała sobie ich dochodów. W kolejnych latach do Bratysławy wróciła przeorysza, która przed śmiercią wyraziła zgodę na przeznaczenie klasztoru i wszystkich jego dochodów na potrzeby szpitala miejskiego. W 1540 roku zgodził się na to również władca, lecz już rok później do Bratysławy przed Turkami uciekły klaryski z Óbudy, co wymusiło na władzach miasta zwrot klasztoru zakonowi.
W 1581 roku, żyjące w skromnych warunkach zakonnice, poprosiły miasto o udostępnienie im pobliskiej wolnej działki. Miasto przychyliło się do prośby, ale rozbudowa klasztoru ostatecznie nie została wówczas przeprowadzona. Kilka lat później, w 1590 roku, miasto nawiedziło trzęsienie ziemi, przez co budynek klasztoru zaczął się walić. Nie zdążono wykonać nawet najpilniejszych napraw, gdy w tym samym roku wybuchł pożar, który stawił prawie całe miasto wraz z kościołem i klasztorem klarysek. Odbudowa z przełomu XVI i XVII wieku zapewne przeprowadzona została już w stylistyce renesansowej. Prace trwały jeszcze w latach 1610-1612, kiedy to zakonnice prosiły króla Macieja II o pomoc w naprawie i rozbudowie klasztoru. Chciały odkupić od miasta sąsiednie domy, lecz mimo zgody króla rada miejska odrzucała petycje i dopiero w 1615 roku, po długich negocjacjach, udało się pozyskać za 600 florenów sąsiednie zabudowania pod planowaną rozbudowę klasztoru, konieczną z powodu przyjęcia pod wspólny dach dominikanek z Budy. Tym razem jednak na drodze przebudowy stanęły działania wojenne antyhabsburskiego powstania. Gruntowną przebudowę klauzury rozpoczęto z inicjatywy arcybiskupa ostrzyhomskiego dopiero w 1633 i zakończono w 1640 roku. W kolejnych latach nie prowadzono już większych inwestycji budowlanych. Jedynie gdy w 1700 roku trzęsienie ziemi uszkodziło gotycką wieżę kościoła, naprawiono ją dwa lata później.
Konwent klarysek pomimo dotkliwych epidemii dżumy z 1679 i 1713 roku funkcjonował w Bratysławie do czasu kasacji zakonu z 1782 roku, przeprowadzonej na mocy dekretu cesarza Józefa II. Klasztor opuściły wówczas 42 mniszki, a wyposażenie i kosztowności zostały przejęte przez władze lub sprzedane na publicznych aukcjach. Zabudowania poklasztorne w 1784 roku przekazano Akademii Królewskiej, którą przeniesiono z Trnavy do Bratysławy. Funkcjonowała ona na nowym miejscu do 1851 roku, a wraz z nią katolickie gimnazjum, działające w poklasztornych zabudowaniach do 1908 roku. Pod koniec XIX wieku regotyzowano kościelną wieżę, ale pozostała część świątyni znajdowała się złym stanie. W 1914 roku kościół i klasztor przeszły na własność miasta, pełniąc funkcję siedziby biblioteki uniwersyteckiej. Dopiero w 1943 roku, pod naciskiem mieszkańców Bratysławy budowlę wyremontowano.
Architektura
Klasztor klarysek założony został w północno – zachodniej części miasta lokacyjnego, wewnątrz obwodu miejskich murów obronnych, od których oddzielony był działkami zabudowy świeckiej i ulicami. Kompleks składał się z kościoła klasztornego i sąsiadujących z nim od północy zabudowań klauzury. Otaczały one czworoboczny wirydarz, ale same zapewne nie miały regularnej formy, gdyż od strony wschodniej ograniczone były biegnącą pod skosem ulicą.
Kościół klarysek w XIV wieku uzyskał formę mocno wydłużonej budowli jednonawowej, bez wydzielonego zewnętrznie z bryły prezbiterium, ze wschodnim zamknięciem wielobocznym (pięć boków ośmioboku). Część nawowa miała długość pięciu przęseł, przy czym przęsło wschodnie utworzono dwa razy krótsze, a przęsło zachodnie uzyskało nieregularną formę z powodu ukośnie poprowadzonej fasady kościoła. Część prezbiterialną budowli utworzyły dwa przęsła prostokątne i wieloboczne zamknięcie. Od strony zewnętrznej podział na przęsła wyznaczały uskokowe przypory, a całość budowli przykrywał wspólny dach dwuspadowy, od zachodu oparty na trójkątnym szczycie, a od wschodu z kilkoma załamaniami połaci nad wielobocznym zamknięciem. Pomiędzy przyporami od południa i wschodu przepruto wysokie, ostrołucznie zamknięte okna, obustronnie rozglifione, pierwotnie profilowane i wypełnione maswerkami. Podział horyzontalny elewacji w części prezbiterialnej stanowił cokół oraz gzyms kapnikowy (oba ujmowały także przypory). Od strony zachodniej w ścianie nawy umieszczono okuls z czórlistną rozetą.
Wejście do kościoła z zewnątrz umieszczono od południa w piątym przęśle od zachodu. Utworzono tam stosunkowo skromny ale elegancki ostrołuczny portal o ciągłym profilowaniu od niskiego cokołu do klucza archiwolty. Drugie wejście wiodło od północy przez podobny portal, różniący się jedynie bazami umieszczonymi na cokole, na zakończeniu wałków profilowania. Wewnątrz całą przestrzeń kościoła przykryto sklepieniem krzyżowo – żebrowym (sześciodzielnym nad wschodnim zamknięciem). Żebra spięto okrągłymi zwornikami, w nawie gładkimi, w prezbiterium zdobionymi rzeźbionymi rozetami. W zachodniej części kościoła żebra opuszczono na wysoko podwieszone geometryczne wsporniki, w prezbiterium natomiast na służki zakończone na poziomie gzymsu pod oknami. Dwie główne części kościoła rozdzielono ostrołuczną, bogato profilowaną arkadą tęczy.
Dobudowana do kościoła klasztornego w XV wieku wieża, osadzona została na wzmocnionych przyporach południowo – zachodniego narożnika korpusu, nie posiadała więc własnych fundamentów. Przyczyną tego była zapewne chęć ominięcia przepisów zakonnych, zgodnie z którymi kościoły zakonów żebraczych nie mogły mieć wieży. Wieża klarysek uzyskała postać pięciobocznego graniastosłupa, co było rzadkością w gotyckiej sztuce budowlanej. Jej górne piętra oraz wysoka iglica otrzymały wyjątkowo bogaty detal architektoniczny, podobnie jak wieża pobliskiego kościoła franciszkańskiego. Kondygnacje rozdzielono gzymsami i maswerkowymi fryzami, zaś pogrubione narożniki wieży przedłużono do formy sterczyn. Pinakle zwieńczyły też dwie przypory na których osadzona została wieża, przy czym wszystkie udekorowano ślepymi maswerkami, żabkami, zwieńczono kwiatonami oraz ujęto trójkątnymi szczycikami. Bogaty wystrój uzupełniły baldachimy z konsolami podtrzymującymi rzeźbione figury, wystające z elewacji gargulce oraz otaczające iglicę wimpergi (widoczne na dawnych wedutach). Na najwyższym piętrze utworzono dwudzielne, ostrołuczne przeźrocza o profilowanych wałkami obramieniach, przedzielonych fryzami z dekoracją zoomorficzną i roślinną.
Stan obecny
Spośród średniowiecznych zabudowań klasztoru do czasów współczesnych zachował się kościół Podwyższenia Krzyża Świętego. Jego ozdobą pozostaje pięcioboczna wieża, która kształtem, szczególnym położeniem i dekoracją jest jednym z unikalnych zjawisk w historii budownictwa na Słowacji (iglica i najwyższe sterczyny są efektem regotyzacji z końca XIX wieku). Część okien kościoła została przekształcona w okresie nowożytnym, ale zachowały się dwa gotyckie portale, arkada tęczy i sklepienia wraz z systemem ich podtrzymywania. Od 1964 roku kościół klasztorny służy Bratysławskiej Galerii Miejskiej. Obecnie jego zabytkowe wnętrze wykorzystywane jest na okazjonalne wystawy sztuki oraz jako sala koncertowa. Zabudowania klauzury klarysek mają dziś niestety w całości nowożytną formę.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Lesák B., Výskum v areáli klarisiek v Bratislave, „Pamiatky a múzeá”, 2/2008.
Nemčeková M., Pôsobenie rádu sv. Kláry v Uhorsku a na Slovensku, „Konštantínove listy”, 12/ 1, 2019.