Historia
Osada Blatnica („villa Blathnicha”) po raz pierwszy pojawiała się w źródłach pisanych w 1252 roku, w dokumencie króla Beli IV, który nadał w nim dobra klasztorowi Turiec. Sam zamek nie został wówczas jeszcze odnotowany, jego początki sięgały bowiem końca XIII wieku. Pierwsza wzmianka pisemna o nim zapisana została dopiero w 1323 roku („Balathnice”), kiedy to magister Donč (Donch), wpływowy żupan i doradca króla węgierskiego, podarował ziemie w okolicach Blatnicy swym wiernym sługom: komesowi Folkosovi i Ipolitovi. Z treści dokumentu wynikałoby, iż to Donč był inicjatorem budowy zamku i to on wówczas go posiadał. Wzniesiony został prawdopodobnie ku ochronie biegnącej pod wzgórzem Via Magna, drogi handlowej z górnego Ponitrza przez Kotlinę Turczańską na Śląsk lub Orawę i dalej przez polskie ziemie nad Bałtyk. Strzegł Kotliny Turczańskiej wraz z leżącym po jej przeciwnej stronie zamkiem Zniev.
Donč zmarł w 1335 roku, po czym zamek przeszedł do rąk króla Karola Roberta i jego następców, w imieniu których do końca XIV wieku Blatnicą zarządzali turczańscy żupani, dzierżący także godność zamkowych kasztelanów. Sytuacja zmieniła się gdy na tronie zasiadł wiecznie tonący w długach Zygmunt Luksemburczyk. Oddawał on w zastaw liczne zamki, w tym i Blatnicę, którą w 1399 roku otrzymał szlachcic Dominic Pogány oraz książę opolski Władysław i jego małżonka Ofka. Między 1418 a 1421 królowi udało się spłacić zastaw, jednak już w 1436 roku ponownie oddał go Pongrácowi ze Svätego Mikuláša. W 1442 roku raz jeszcze zmieniła się sytuacja własnościowa, gdyż zamek przeszedł do rąk rodu z Necpál, którego przedstawiciele aż do XVI wieku wiedli majątkowe spory, między innymi z rycerzem polskiego pochodzenia, Piotrem Komorowskim, władającym wówczas z ramienia węgierskiego króla całą Orawą, oraz z Andrejem Juštem. Zamek utracił już wówczas swą pierwotną funkcję strażniczą, a stał się siedzibą mieszkalną i administracyjną feudalnego majątku. Został rozbudowany za czasów Necpálów lub po 1460 roku z inicjatywy Andreja Jušta, który posiadał Blatnicę do 1489 roku.
Od 1519 roku panem na zamku był Beňadik Erdődy, pomimo iż w 1539 roku cesarz Ferdynand I formalnie podarował Blatnicę Révayom, ówczesnym dziedzicznym żupanom turczańskim. Erdődy nie zważając na ultimatum kapituły nitrzańskiej pozostał na zamku i władał nim wraz z małżonką aż do śmierci w 1544 roku. Dopiero wówczas Blatnicę przejęli członkowie rodu Révay, którzy w drugiej połowie XVI i na początku XVII wieku znacznie rozbudowali zamek, traktując go jako centrum klucza swych majątków. Nie podniosło to jednak walorów obronnych budowli: w 1605 roku zajęły ją oddziały powstańców Istvána Bocskaya, a następnie w 1619 wojska Gábora Bethlena.
Inwentaryzacja zamku z 1678 roku nie wskazywała jeszcze żadnych poważniejszych zniszczeń. Trzy lata później zamek zajęli jednak kurucowie Emeryka Thököly, a na początku następnego stulecia powstańcy Franciszka Rakoczego. Podczas ich władania Blatnicą w 1703 roku, na zamku wybuchł wielki pożar, który zniszczył znaczną część zabudowań. Revayowie odzyskali go dopiero w 1708 roku, po przegranej powstańców w bitwie nieopodal Trenczyna. Dzięki temu, że nie przyłączyli się oni do powstania Rakoczego, ich zamek nie znalazł się na cesarskiej liście twierdz, przeznaczonych do zburzenia. W 1744 roku jeszcze go odnawiano, lecz jego znaczenie podupadło, a dodatkowo w 1760 roku zniszczył go pożar. Po tym wydarzeniu zamek nie był już odbudowywany i szybko popadł w całkowitą ruinę.
Architektura
Zamek wzniesiono na krańcu podłużnego grzbietu, opadającego po wschodniej stronie stromymi, skalistymi skarpami do wąskiej i długiej Doliny Gaderskiej. Na zachodzie zbocza wzniesienia opadały ku rozległej Kotlinie Turczańskiej, natomiast po stronie północno – wschodniej górski grzbiet ciągnął się coraz wyżej wzdłuż doliny i kotliny. Przeciwny południowo – zachodni stok z powodu wąwozu przecinającego grzbiet, łączącego dolinę z kotliną, był znacznie łagodniejszy niż na pozostałych kierunkach. Tam właśnie ulokowano drogę dojazdową do zamku oraz później podzamcze.
W swej najstarszej formie zamek składał się z masywnej wieży o średnicy 9,5 metra i wysokości co najmniej trzech kondygnacji. Najniższą zajmowała piwnica, przeznaczona zapewne na magazyn lub spiżarnię, środkową część mogło zajmować pomieszczenie dla straży (o 6 metrach średnicy, oświetlane jedynie oknami szczelinowymi), a najwyższa kondygnacja pełniła funkcje strażniczo – obronne. Wieża była niesymetrycznie zaoblona od strony zachodniej, a prawdopodobnie zamknięta od wschodu prostą ścianą. Węższa strona wieży skierowana została w stronę drogi dojazdowej i miejsca ewentualnego zagrożenia. Po jej północno – wschodniej stronie mógł się znajdować najstarszy budynek mieszkalny lub mur obronny wydzielający niewielki dziedzińczyk.
Znaczna rozbudowa zamku nastąpiła w XIV wieku, w czasach gdy władali nim królewscy kasztelanowie. Na wschód od głównej wieży wzniesiono grube na dwa metry mury obronne wydzielające podłużny, szeroki jedynie na 3 metry i długi na 20 metrów dziedziniec. Jego część (lub nawet całość) mogła być przeznaczona na budynek mieszkalny. Skrajną północno – wschodnią część grzbietu w XIV lub XV wieku zajęła druga wieża o zaoblonych narożach, w wyniku czego zamek otrzymał popularną na terenach Czech i Słowacji formę założenia dwuwieżowego z budynkiem mieszkalnym pośrodku (podobnie jak zamek Dobrá Voda, Kašperk lub Liptovský Hrádok).
Obronność XIV/XV-wiecznego zamku powiększał od północy półkolisty w planie wał ziemny oraz poprzeczny przekop na północnym – wschodzie. Na południowym – wschodzie natomiast na skalnym tarasie ponad doliną rozwinęło się podzamcze o wymiarach około 60 x 15 metrów. Jego gospodarcza zabudowa początkowo była wyłącznie drewniana, ale obronę zapewniał kamienny mur poprowadzony wzdłuż krawędzi skarp i połączony na północy z zamkiem górnym.
W XVI wieku podwyższono mury środkowego pałacu, w wyniku czego zrównał się on wysokością z obiema wieżami. Jego duże okna wychodziły jedynie na bezpieczniejszą stronę południową, na podzamcze. Od północy zastosowano jedynie otwory strzeleckie i wykusze latrynowe. Wnętrza pomieszczeń mieszkalnych przykryto sklepieniami, podsklepiono też pomieszczenia zachodniej wieży. Przekształcono wejście do zamku górnego, wiodące odtąd przez wieżowy budynek zamykający od wschodu dziedziniec podzamcza. Nowy obszerny, podłużny budynek powstał też na terenie drugiego podzamcza po stronie zachodniej, a z powodu małej ilości miejsca na południowym – zachodzie usytuowano trzecie już podzamcze, oddzielone poprzecznym przekopem i zaopatrzone we własne mury obronne. Zwodzony most pomiędzy obiema częściami gospodarczymi chroniony był półokrągłą, narożną wieżą, przystosowaną do użycia broni palnej.
Stan obecny
Do naszych czasów zachowały się pozostałości zamku w postaci trwałej ruiny. Na porośniętym lasem wzgórzu zobaczyć można ruiny zamku górnego. Częściowo zachowały się ściany gotyckiego budynku i obu wież, z których starsza zachodnia pozbawiona jest najwyższej kondygnacji. Poniżej, wśród drzew dostrzec można mury dawnych podzamczy oraz budynków z okresu późnego gotyku i renesansu. W ostatnim okresie na zamku przeprowadzono prace remontowe i zabezpieczające połączone z częściową rekonstrukcją.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bóna M., Plaček M., Encyklopedie slovenských hradů, Praha 2007.
Janura T., Šimkovic M., Hrad Blatnica, Bratislava 2012.
Wasielewski A., Zamki i zamczyska Słowacji, Białystok 2008.