Historia
Pierwsza pisemna wzmianka o rotundzie pochodzi z 1391 roku („unam ecclesiam parochialem sine turri”), lecz sama konstrukcja wzniesiona została pod koniec XII lub początku XIII wieku, w okresie powstania klasztoru premonstratensów, który został założony przed 1217 rokiem przez Omodeja i jego syna Stefana z rodu Hunt-Poznan. Obie budowle powstały dzięki bliskości Ostrzyhomia – siedziby królów węgierskich, a później arcybiskupstwa, a także z powodu dużego znaczenia rodu fundatorów.
W XIII i XIV wieku wnętrze rotundy zostało ozdobione malowidłami ściennymi. W 1683 roku kaplica została uszkodzona w trakcie walk polsko – tureckich i przez ponad 70 lat niszczała. Naprawę przeprowadzono po 1755 roku, lecz niestety nową kopułę zadaszenia utrzymano w stylu barokowym. Kolejne gruntowne prace renowacyjne konieczne były po drugiej wojnie światowej.
Architektura
Rotunda zbudowana została z cegły na planie okręgu. Portal wejściowy umieszczono po stronie południowo – zachodniej, natomiast niewielkie okna szczelinowe przepruto po stronie południowej i wschodniej, zgrupowane po dwa i po trzy. Wszystkie osadzono w rozglifionych na zewnątrz i wewnątrz wnękach o półkolistych zwieńczeniach. Wyróżniało się tylko jedno, szóste okno po stronie zachodniej o formie kolistej. Kaplica była otynkowana z zewnątrz i przynajmniej obramowania okien były pomalowane białą farbą wapienną. Uskokowy portal wejściowy otrzymał półkolistą archiwoltę z prostym tympanonem utworzonym z czerwonego kamienia wapiennego, choć nie wykorzystano go ze względu na walory wizualne kolorystyki kamienia, gdyż pierwotnie był otynkowany.
Wewnątrz rotunda podzielona została na 12 płytkich, zwieńczonych półkoliście zagłębień – wnęk, prawdopodobnie pierwotnych sediliów. Dodatkowo po wschodniej stronie utworzono większą wnękę prezbiterialną o szerokości 3,6 metra o charakterze wewnętrznej apsydy. Od nawy oddzieliła ją półkoliście zamknięta, uskokowa arkada. Wnętrze rotundy pokrywały malowidła ścienne pochodzące z około 1220 roku (apostołowie) i kolejne, lecz niestety obecnie uszkodzone z lat 1320-1350 (figury świętych).
Rotundę wraz z pobliskim kościołem i klasztorem wzniesiono w otoczeniu rozległych fortyfikacji ziemnych z IX/X wieku, utworzonych przez trzy koncentryczne wały. Choć nie znajdowała się bezpośrednio w obrębie klauzury premonstratensów, to jednak była częścią założenia klasztornego. Dlatego była dostępna także dla okolicznej ludności świeckiej i być może funkcjonowała jako świątynia parafialna albo miejsce postoju procesji.
Stan obecny
Dzięki powojennym naprawom przywrócono rotundzie w dużej części pierwotny wygląd, odsłonięto również średniowieczne malowidła ukryte pod późniejszymi tynkami. Zamurowano duże okna nowożytne, a przywrócono małe otwory romańskie, obniżono poziom terenu wokół zabytku przywracając jego prawidłowe proporcje, pokryto budowlę nowymi tynkami, pozostawiono jedynie barokowy kształt dachu. Wtórne jest również sklepienie rotundy.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Pomfyová B., Samuel M., Žažová H., Stredoveká sakrálna architektúra v Bíni (sumarizácia, korekcia a doplnenie súčasných poznatkov), „Archaeologia historica”, vol. 38, 2013.
Szénassy A., Lexikon románskych kostolov na Slovensku. 1 zväzok, kraj Nitra, Komárno, 2005.
Strona internetowa apsida.sk, Bíňa – rotunda.