Historia
Pierwsza pisemna wzmianka o rotundzie w Bíňa odnotowana została w 1391 roku („unam ecclesiam parochialem sine turri”), lecz budowla ta wzniesiona została pod koniec XII lub na początku XIII wieku. Jej powstanie mogło być związane z założeniem sąsiedniego klasztoru premonstratensów, który został ufundowany przed 1217 rokiem przez Omodeja i jego syna Stefana z rodu Hunt-Poznan (Hont-Pázmán). Obie budowle powstały dzięki bliskości Ostrzyhomia – siedziby królów węgierskich, a później arcybiskupstwa, a także z powodu dużego znaczenia rodu fundatorów.
W XIII stuleciu i następnie w XIV wieku wnętrze rotundy zostało ozdobione malowidłami ściennymi. Być może umieszczenie we wnętrzu rotundy gotyckich fresków związane było z podjęciem przez nią funkcji parafialnej, co miało miejsce przed 1391 rokiem, jak odnotowano w powyższej wzmiance. Dużo później, w 1561 roku, w źródłach pisanych po raz pierwszy odnotowano wezwanie rotundy, poświęconej przypuszczalnie już w chwili budowy Dwunastu Apostołom.
W 1683 roku Bíňa została spalona przez wojska polskie, powracające do ojczyzny po zwycięstwie nad armią osmańską pod Wiedniem. Według inwentarza z 1696 roku w ruinie znajdować się miały wszystkie budowle sakralne w osadzie. Po długim okresie pozostawania w ruinie, naprawę rotundy przeprowadzono w 1755 roku, lecz niestety prace przeprowadzono w stylu barokowym (przeprute zostały nowe okna, założono nowe sklepienie i zadaszenie). Kolejne gruntowne prace renowacyjne konieczne były po drugiej wojnie światowej. Paradoksalnie odpadnięcie zniszczonych w trakcie bombardowań tynków pozwoliło na odkrycie średniowiecznego pochodzenia zabytku.
Architektura
Rotunda zbudowana została z cegły na planie okręgu. Portal wejściowy umieszczono po stronie południowo – zachodniej, natomiast niewielkie okna szczelinowe przepruto od południa i wschodu, zgrupowane po dwa i po trzy. Wszystkie osadzono w rozglifionych na zewnątrz i wewnątrz wnękach o półkolistych zwieńczeniach. Wyróżniało się tylko jedno, szóste okno po stronie zachodniej o formie kolistej. Kaplica była otynkowana z zewnątrz i przynajmniej obramowania okien były pomalowane białą farbą wapienną. Uskokowy portal wejściowy otrzymał półkolistą archiwoltę z gładkim tympanonem utworzonym z czerwonego wapienia. Jego walory wizualne związane z kolorystyką kamienia nie były wykorzystywane, gdyż pierwotnie był otynkowany.
Wewnątrz rotunda podzielona została na 12 płytkich, zwieńczonych półkoliście zagłębień – wnęk, prawdopodobnie pierwotnych sediliów. Dodatkowo po wschodniej stronie utworzono większą wnękę prezbiterialną o szerokości 3,6 metra o charakterze wewnętrznej apsydy. Od nawy oddzieliła ją półkoliście zamknięta, uskokowa arkada. Wnętrze rotundy pokrywały ścienne malowidła figuralne pochodzące z około 1220 roku (apostołowie) i kolejne z lat 1320-1350 (figury świętych).
Rotundę wraz z pobliskim kościołem i klasztorem wzniesiono w otoczeniu rozległych fortyfikacji ziemnych z IX/X wieku, utworzonych przez trzy koncentryczne wały. Choć rotunda nie znajdowała się bezpośrednio w obrębie klauzury premonstratensów, to jednak była częścią założenia klasztornego. Dlatego była dostępna także dla okolicznej ludności świeckiej i być może funkcjonowała jako świątynia parafialna albo miejsce postoju procesji.
Stan obecny
Dzięki powojennym naprawom przywrócono rotundzie w dużej części pierwotny wygląd, odsłonięto również średniowieczne malowidła ukryte pod późniejszymi tynkami (gotyckie polichromie niestety na przestrzeni wieków uległy uszkodzeniu). Zamurowano duże okna nowożytne, a przywrócono małe otwory romańskie, obniżono poziom terenu wokół zabytku przywracając jego prawidłowe proporcje, pokryto budowlę nowymi tynkami, pozostawiono jedynie barokowy kształt dachu. Wtórne jest również sklepienie rotundy.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Pomfyová B., Samuel M., Žažová H., Stredoveká sakrálna architektúra v Bíni (sumarizácia, korekcia a doplnenie súčasných poznatkov), „Archæologia historica”, vol. 38, 2013.
Szénassy A., Lexikon románskych kostolov na Slovensku, 1 zväzok, kraj Nitra, Komárno 2005.