Historia
Klasztor premonstratensów wraz z kościołem Wniebowzięcia Panny Marii powstał pod koniec XII lub na początku XIII wieku, z fundacji komesa Omodeja, przed jego wyruszeniem na wyprawę krzyżową u boku króla Andrzeja II w roku 1217 lub 1218. Po raz pierwszy odnotowano go w źródłach pisanych w 1273 roku, w dokumencie zawierającym ostatnią wolę zmarłego magistra Stefana, członka rodu Hunt-Poznan (Hont-Pázmány), który miał być pochowany w kościele w Bíňa i który potwierdził darowiznę przekazaną klasztorowi przez jego ojca Omodeja. Darowizna ta najpewniej przekazana była już funkcjonującemu konwentowi.
Przy budowie klasztoru pracowała przynajmniej część kamieniarzy, którzy na przełomie XII i XIII wieku brali udział w przebudowie katedry i rezydencji królewskiej oraz arcybiskupiej w Ostrzyhomiu. Roboty w Bíňa najpewniej trwały do końca drugiego dziesięciolecia XIII wieku, będąc w końcowym etapie w momencie wyprawy fundatora na krucjatę. Potomkowie Omodeja zachowali patronat nad klasztorem i kościołem prawdopodobnie przez całe średniowiecze. W XVI i XVII wieku okoliczne ziemie i opuszczony klasztor znajdowały się pod władzą Turków, przy czym premonstratensi odeszli z Bíňy już w XVI stuleciu. Kompleks klasztorny został zdobyty w 1683 roku przez wojska polskie wracające spod Wiednia, co doprowadziło do zniszczenia większości budynków.
Remont samego kościoła miał miejsce w latach 1722-1732, kiedy to ponownie sklepiono nawę główną i przedsionek. W jego trakcie dokonano barokowej przebudowy świątyni (przekształcone okna w nawie głównej, kruchcie i kapliczkach bocznych, dostawienie południowej zakrystii), zaś w latach 1861-1862 miała miejsce kolejna modernizacja, przeprowadzona niestety w dość dowolny sposób. Wywołała ona tak duży sprzeciw, iż już w latach 1895-1898 przeprowadzono następne prace renowacyjne, tym razem w stylistyce neoromańskiej. Duże zniszczenia dotknęły budowlę w czasie II wojny światowej. Eksplozja zniszczyła przedsionek, prawie całą wieżę północną i górną część wieży południowej, a także dach nawy. Na szczęście w latach 1951-1955 miała miejsce kompleksowa odbudowa zabytku połączona z badaniami architektonicznymi.
Architektura
Kościół wybudowano na nadrzecznej skarpie na zachodnim brzegu rzeki Hron, jako jednonawową budowlę z dwiema wieżami w elewacji zachodniej, mylnie tworzącymi wrażenie usytuowanej za nimi bazyliki, oraz z dużą, pierwotnie jednokondygnacyjną kruchtą dostawioną do fasady. Fasada zachodnia pierwotnie posiadała duże okno rozetowe (zasłonięte później przez dobudowane nowożytne piętro kruchty). Od wschodu wzniesiono prostokątne prezbiterium z apsydą środkową i dwoma mniejszymi od północy i południa, dostawionymi do bocznych jednoprzęsłowych kaplic na wzór zbliżony w planie do transeptu o wyglądzie trójzęba. Centralna apsyda utworzona została z siedmiu boków, boczne wzniesiono jako pięcioboczne. Ich zewnętrzne elewacje podzielone zostały ślepymi arkadami, a oświetlenie zapewniały im stosunkowo wysokie okna (trzy w głównej apsydzie, po jednym na bocznych apsydach). Dodatkowo środkową apsydę ozdobiono fryzem arkadkowym.
Okazała kruchta zachodnia wzniesiona została w trakcie budowy kościoła z takich samych bloków kamiennych. Pierwotnie po bokach portalu wejściowego, umieszczonego na osi fasady zachodniej, mieściła dwie (po jednej z każdej strony) duże, półkoliste, uskokowe arkady z bocznymi gzymsami impostowymi. Kolejne takie arkady znajdowały się w ścianach bocznych kruchty od północy i południa. Jako że emporę oświetlała wspomniana okrągła rozeta, kruchta musiała być jednokondygnacyjna. Jej wnętrze przykryto sklepieniem opartym na dwóch filarach, dzielących przedsionek na trzy krótkie nawy długości dwóch przęseł. Odpowiadać temu mogło zadaszenie w postaci trzech dachów dwuspadowych. W środku kruchta pomieściła główny portal wejściowy do kościoła o półkolistej archiwolcie dekorowanej wałkami i uskokami, poniżej której w uskoki wstawiono po bokach przejścia kolumny. Kolumny te zaopatrzono w kapitele ze zdobieniami roślinnymi oraz figuralnymi w postaci atlanta lub modlącego się człowieka z uniesionymi rękami.
Kościół otrzymał wyjątkową formę ze względu na swoje proporcje, gdyż zachodnia część z kruchtą, wieżami i wewnętrzną emporą była dłuższa niż nawa z apsydą. Co więcej, empora stanowiła rodzaj przejścia pomiędzy dwuwieżowym frontem a nawą. Miała ona także przedłużenie w postaci trybuny, zajmującej całe zachodnie przęsło nawy. Z piętrami wież prawdopodobnie była połączona niewielkimi portalami, posiadała również dwie półkoliste wnęki ołtarzowe, symetrycznie umieszczone w grubości murów stanowiących podstawę arkady, którą empora otwierała się na nawę. Empora była dostępna po kamiennych schodach przy północnej ścianie nawy. Część międzywieżowa została zwieńczona sklepieniem krzyżowo – żebrowym.
Głównym zadaniem okazałej zachodniej części kościoła było zadeklarowanie prestiżu rodu fundatora oraz funkcje związane z reprezentacją świeckich patronów i opieką liturgiczną nad ich duszami. Natomiast przestrzeń zarezerwowana dla świeckich odwiedzających kościół lub dla pracowników gospodarczych klasztoru (konwersi) została zmniejszona do stosunkowo krótkiego odcinka nawy. Część wschodnia kościoła jako część klauzury dostępna była już wyłącznie dla zakonników. Na potrzeby liturgiczne konwentu odpowiadały kaplice boczne, otwarte arkadami na chór. Umieszczone w nich były ołtarze boczne, konieczne z powodu wymogu zawartego w przepisach premonstratensów dotyczących prywatnych mszy pogrzebowych, których nie wolno było odśpiewywać w chórze przy ołtarzu głównym. Ponadto nad kaplicami kościoła znajdowały się pierwotnie przestrzenie strychowe przypominające empory, być może wykorzystywane także jako stanowiska dla śpiewaków.
Od południa z kościołem sąsiadowały zabudowania klasztornej klauzury, zgrupowane w tradycyjnym układzie z prostokątnym, otoczonym krużgankami wirydarzem pośrodku. Skrzydło zachodnie stykało się bezpośrednio z kruchtą i było dwu lub trójprzestrzenne. W narożniku południowo – wschodnim sąsiadowało ze skrzydłem południowym. Po zachodniej stronie kościoła funkcjonowała rotunda pod wezwaniem Dwunastu Apostołów. Całe założenie klasztorne znajdowało się wewnątrz rozległych fortyfikacji ziemnych z IX/X wieku, utworzonych przez trzy koncentryczne wały.
Stan obecny
Kościół należy do najcenniejszych przykładów architektury romańskiej na Słowacji, a także jest jednym z pierwszych budynków na całych Węgrzech w których wprowadzono elementy gotyckie (wieloboczne apsydy i szczątkowo zachowane sklepienie krzyżowo-żebrowe nawy). Niestety gruntowne przebudowy z XIX wieku częściowo zniekształciły oryginalny układ, co utrudnia odczytanie pierwotnego kształtu wnętrza budowli, oraz zastąpiły pierwotne zdobienia elewacji elementami neoromańskimi. Pomimo tego w środku kościoła zachowały się bogate dekoracje romańskie w postaci motywów roślinnych i figuralnych na konsolach, głowicach i zwornikach, a także na portalu zachodnim. Za oryginalny uważa się także sam układ budowli (za wyjątkiem zakrystii i zasięgu kruchty zachodniej), większą część murów obwodowych i portal zachodni. Niestety na skutek zniszczeń wojennych prawie w całości musiała zostać odbudowana wieża północna oraz kruchta, a zabudowania klasztorne nie zachowały się. Odkryto jedynie partie fundamentowe skrzydła zachodniego i częściowo południowego, natomiast skrzydło wschodnie zanikło całkowicie na skutek erozyjnej działalności rzeki Hron.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Mencl V., Stredoveká architektúra na Slovensku, Praha 1937.
Pomfyová B., Ranostredoveké kláštory na Slovensku: torzálna architektúra – torzálne poznatky – torzálne hypotézy, „Archæologia historica”, 40/2015.
Pomfyová B., Samuel M., Žažová H., Stredoveká sakrálna architektúra v Bíni (sumarizácia, korekcia a doplnenie súčasných poznatkov), „Archaeologia historica”, vol. 38, 2013.
Szénassy A., Lexikon románskych kostolov na Slovensku. 1 zväzok, kraj Nitra, Komárno, 2005.
Tomaszewski A., Romańskie kościoły z emporami zachodnimi na obszarze Polski, Czech i Węgier, Wrocław 1974.