Historia
Pierwszą budowlą na wzgórzu ponad osadą Štiavnica był kościół Panny Marii, który wraz z sąsiednią kaplicą cmentarną św. Michała (karnerem) wzniesiono w XIII wieku, przed najazdem mongolskim. Po raz pierwszy kościół ten pojawił się w źródłach pisanych w 1240 roku, kiedy to wspomniano jego plebana Gerardusa, kanonika ostrzyhomskiego, choć górnicza osada „Bana” była już wspominana w źródłach pisanych w 1217 roku. W latach 30-tych XIII wieku z połączenia Štiavnicy i Baňy powstało miasto Banská Štiavnica, dla którego kościół pełnił funkcję parafialną (w 1255 roku w źródłach pisanych odnotowano już połączone osady pod nazwą „Schebnyzbana”).
W XIV wieku wokół kościoła zbudowano mur obronny, a następnie w pierwszej połowie XV wieku system obronny powiększono o czworoboczną basztę i wieżę bramną. Powstały w ten sposób tzw. miejski zamek był siedzibą zarządcy komory górniczej, miejscem składowania cennego urobku oraz refugium, w którego kościele mogli się chronić mieszkańcy w razie zagrożenia. W latach 1377 – 1382 w Banskiej Štiavnicy udokumentowano równoczesną działalność dwóch zarządców komory górniczej, pełniących swój urząd wspólnie. Ich praca najpewniej była uwarunkowana dwoma osadami z których uformowała się Banská Štiavnica, a tym samym równoległym istnieniem dwóch komór górniczych. Zarządcy komory oprócz spraw górnictwa i poboru podatku górniczego nadzorowali również wymianę starych monet i dystrybucję nowo wybitych monet. Sądzili też i karali przypadki fałszerstwa i używania podrobionych monet.
W 1442 roku obwarowania zamku miejskiego nie powstrzymały wojsk Simona Rozgonyi, walczącego ze swym politycznym przeciwnikiem Władysławem Pogrobowcem i jego sojusznikami. Na skutek tych walk kościół spłonął, a co gorsza rok później został uszkodzony przez trzęsienie ziemi. W latach 1497-1515, w trakcie odbudowy bazylikę przebudowano na gotycką świątynię halową, a obwarowania wzmocniono obłymi basztami. Niebezpieczeństwo najazdu tureckiego spowodowało konieczność kolejnej przebudowy, przeprowadzonej w latach 1546-1559, która zmieniła kościół we wczesnonowożytną twierdzę z wewnętrznym dziedzińcem w miejscu starej nawy głównej. Nie były to ostatnie prace prowadzone na zamku, gdyż barokowa przebudowa z XVIII wieku przekształciła wieżę bramną.
Architektura
Kościół Panny Marii założony został na wzgórzu dominującym nad miejscem połączenia dwóch dolin. Stoki doliny po południowej i południowo – wschodniej stronie związane były z pierwotną osadą Štiavnica, natomiast zbocza doliny po wschodniej stronie z nieco młodszą osadą górniczą zwaną Baňa lub Zemnica, chronioną przez zamek na wzgórzu Glanzenberg, które po połączeniu utworzyły lokacyjne miasto Banská Štiavnica. Bliżej kościoła Panny Marii położona była zabudowa mieszkalna Štiavnicy, rozwijająca się wzdłuż potoku o tej samej nazwie, który zbierał wodę z okolicznych stoków. Od północnego – zachodu wzniesienie na którym usytuowano kościół sąsiadowało ze stopniowo pnącymi się stokami góry Paradajs o wysokości 938 metrów n.p.m.
Romański kościół Panny Marii z lat 30-tych XIII wieku był trójnawową bazyliką z czworoboczną wieżą wtopioną w korpus od zachodu na wysokości nawy głównej. Na pierwszym piętrze mieściła ona emporę, otwartą na przestrzeń korpusu półkolistą arkadą. Obie nawy boczne wydłużone były w kierunku zachodnim do ściany frontowej, w ten sposób, że ich najbardziej wysunięte na zachód przęsła zawierały boczne skrzydła empory. Przykryto je ciężkim sklepieniem krzyżowym z kwadratowymi żebrami, bez zworników. Podobnie przykryta była również kruchta pod wieżą, natomiast korpus nawowy wieńczył już tylko drewniany strop. Nawy boczne na wschodzie zakończono półkolistymi apsydami, a na wysokości nawy głównej wschodnią część kościoła zamykało czworoboczne, bezapsydowe prezbiterium o szerokości zbliżonej do środkowej nawy. Prawdopodobnie było ono zasklepione podobnie jak empora. Od północy sąsiadowało z jednokondygnacyjną, także przykrytą sklepieniem krzyżowym zakrystią.
Po przebudowie z końca XV wieku kościół stał się gotycką budowlą halową, trójnawową, z węższym i krótszym prezbiterium o wielobocznym zamknięciu po stronie wschodniej, choć prawdopodobnie prac nad korpusem nawowym nigdy nie ukończono. Podwyższeniu uległa natomiast o jedną kondygnację zakrystia, dodatkowo przedłużona po stronie zachodniej do boku nawy bocznej, kosztem rozebranej romańskiej apsydy. Korpus nawowy oraz prezbiterium opięte było uskokowymi przyporami, pomiędzy którymi znajdowały się wysokie, ostrołucznie zamknięte okna. Wejście wiodło od zachodu przez podwieżowy przedsionek oraz kruchtą dostawioną do nawy południowej. Ta druga usytuowana była nietypowo przy wschodnim, skrajnym przęśle korpusu. Obok niej, w kącie między nawą a prezbiterium, utworzono okazałą wieloboczną wieżyczkę schodową.
Usytuowany po wschodniej stronie kościoła karner był typowym przykładem cylindrycznej kaplicy cmentarnej z początku XIII wieku, składającej się z górnej i dolnej kondygnacji, przy czym dolna miała w planie kształt cylindryczny, a górna składała się z okrągłej nawy i półkolistej apsydy. Oryginalne wejścia były dwa, oba podobne, półkoliste i dość szerokie: jedno znajdowało się na północnym – zachodzie, a drugie w osi podłużnej nawy. Wewnątrz pierwotnie górna kaplica zwieńczona była płaskim stropem, apsyda konchą, a niższa, zagłębiona w ziemi kostnica sklepieniem kolebkowym wspartym na masywnych żebrach, opartych na centralnym, czworobocznym w przekroju filarze. Oświetlenie dolnej kondygnacji umożliwiały nieduże okna od strony południowej, możliwe do umieszczenia dzięki spadkowi terenu. Od XIV wieku również górna kaplica otrzymała sklepienie żebrowe, sześciodzielne, które spoczęło na piramidalnych wspornikach. Wnętrze ozdobiono wówczas malowidłami ściennymi, oświetlonymi nowym ostrołucznym oknem z dwudzielnym maswerkiem. Kolejne modyfikacje wprowadzono w XVI wieku, gdy kerner wraz z apsydą włączono do obwarowań zamku, przystawiając do niego półokrągłą basztę działową i przepruwając otwór strzelecki w apsydzie.
Obwód murów obronnych wzniesiono na planie nieregularnego sześcioboku. Został on wzmocniony w XV wieku o wschodnią, czworoboczną wieżę bramną (służącą także jako więzienie) zwaną Himmelreich oraz czworoboczną basztę po stronie południowej. Na przełomie XV i XVI wieku dodano cylindryczną basztę północno – zachodnią oraz dwie półokrągłe, otwarte od strony dziedzińca baszty: północną i południowo – zachodnią. Nowe baszty na poziomie przyziemia posiadały wąskie otwory strzeleckie, lecz już na wyższych kondygnacjach zostały zaopatrzone w stanowiska dla dział. W obwód obwarowań już wcześniej włączona została kaplica św. Michała. Zewnętrzną strefę obrony stanowił przekop i ziemny wał, usypany na zachodzie i prawdopodobnie na północnym – wschodzie.
Stan obecny
Obecnie kompleks zamkowy składa się z centralnie położonego obiektu pałacowego, muru obwodowego uzupełnionego basztami i dzwonnicą (pierwotnie wieżą bramną) oraz romańskiego karneru. Gruntownie przebudowany kościół po usunięciu sklepienia posiada wewnętrzny dziedziniec. Zamurowaniem naw bocznych osiągnięto powstanie poszczególnych pięter, służących jako kuchnia, komórki, magazyny na żywność i broń, a także pomieszczenia mieszkalne dla załogi garnizonu. Dziś Stary Zamek służy jako Słowackie Muzeum Górnictwa z ekspozycją archeologiczną, rzemieślniczą, rzeźbiarską i historyczną regionu. W sezonie letnim w zamku odbywają się przedstawienia teatralne i programy kulturalne.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bóna M., Plaček M., Encyklopedie slovenských hradů, Praha 2007.
Labuda J., Starý zámok v Banskej Štiavnici – výsledky archeologických výskumov, „Archæologia historica”, 21/1996.
Labuda J., Šimkovic M., Starý zamok v Banskej Stiavnici – najnovšie výsledky archeologického výskumu, „Archæologia historica”, 30/2005.
Lexikon stredovekých miest na Slovensku, red. Štefánik M., Lukačka J., Bratislava 2010.
Mencl V., Stredoveká architektúra na Slovensku, Praha 1937.
Štefánik M., Mestské hrady v Banskej Štiavnici a Kremnici do konca stredoveku [w:] Stredoveké hrady na Slovensku. Život, kultúra, spoločnosť, red. D.Dvořáková, Bratislava 2017.
Vošková K., Stredoveká Banská Štiavnica. Výsledky prebiehajúceho výskumu podoby mesta, „Alfa”, 2/2019.