Historia
Pierwszą budowlą na miejscu zamku był parafialny kościół Panny Marii, który wraz z sąsiednią kaplicą cmentarną św. Michała (karnerem) wzniesiono w XIII wieku, przed najazdem mongolskim. Po raz pierwszy kościół ten pojawił się w źródłach pisanych w 1240 roku, kiedy to wspomniano jego plebana Gerardusa. W XIV wieku wokół kościoła zbudowano mur obronny, a następnie w pierwszej połowie XV wieku system obronny powiększono o czworoboczną basztę i wieżę bramną. Powstały w ten sposób tzw. miejski zamek był siedzibą zarządcy komory górniczej, miejscem składowania cennego urobku oraz refugium w którego kościele mogli się chronić mieszkańcy w razie zagrożenia.
W latach 1377 – 1382 w Bańskiej Szczawnicy udokumentowano równoczesną działalność dwóch zarządców komory górniczej, pełniących swój urząd wspólnie. Ich praca najpewniej mogła być uwarunkowana istnieniem dwóch osad z których uformowała się Bańska Szczawnica, a tym samym równoległym istnieniem dwóch komór górniczych. Osadami tymi były Štiavnica w dolinie w pobliżu kościoła Panny Marii oraz Bania na wzgórzu Glanzenberg, gdzie znajdował się drugi zamek. Zarządcy komory oprócz spraw górnictwa i poboru podatku górniczego nadzorowali również wymianę starych monet i dystrybucję nowo wybitych monet. Sądzili też i karali przypadki fałszerstwa i używania podrobionych monet.
W 1442 roku obwarowania zamku miejskiego nie powstrzymały wojsk Simona Rozgonyi, walczącego ze swym politycznym przeciwnikiem Władysławem Pogrobowcem i jego sojusznikami. Na skutek tych walk kościół spłonął, a co gorsza rok później został uszkodzony przez trzęsienie ziemi. W latach 1497-1515 w trakcie odbudowy bazylikę przebudowano na gotycką halową świątynię, a obwarowania wzmocniono obłymi basztami. Niebezpieczeństwo najazdu tureckiego spowodowało konieczność kolejnej przebudowy, która zmieniła fortyfikowany kościół w twierdzę. W latach 1546-1559 kościół przebudowano go w czteroskrzydłową budowlę z wewnętrznym dziedzińcem w miejscu starej nawy głównej. Były to ostatnie większe prace prowadzone na zamku, gdyż barokowa przebudowa w XVIII wieku dotyczyła głównie starej wieży wjazdowej.
Architektura
Pierwotny kościół Panny Marii z pierwszego trzydziestolecia XIII wieku był późnoromańską trójnawową bazyliką z czworoboczną wieżą dostawioną do korpusu na wysokości nawy głównej. Na pierwszym piętrze mieściła ona emporę, otwartą na przestrzeń korpusu półkolistą arkadą. Obie boczne, bazylikowe nawy wydłużone były w kierunku zachodnim do ściany frontowej, w ten sposób, że ich najbardziej wysunięte na zachód przęsła zawierały boczne skrzydła empory. Przykryto je ciężkim sklepieniem krzyżowym z kwadratowymi żebrami, bez zworników. Podobnie przykryta była również kruchta pod wieżą, natomiast korpus nawowy wieńczył już tylko drewniany strop. Nawy boczne na wschodzie zakończono półkolistymi apsydami, a na wysokości nawy głównej wschodnią część kościoła zamykało czworoboczne, bezapsydowe prezbiterium o szerokości zbliżonej do środkowej nawy. Prawdopodobnie było ono zasklepione podobnie jak empora. Od północy sąsiadowało z jednokondygnacyjną, także przykrytą sklepieniem krzyżowym zakrystią.
Po przebudowie z końca XV wieku kościół stał się gotycką budowlą halową, trójnawową z węższym i krótszym prezbiterium o wielobocznym zamknięciu po stronie wschodniej, choć prawdopodobnie prac na korpusem nawowym nigdy nie ukończono. Podwyższeniu uległa natomiast o jedną kondygnację zakrystia, dodatkowo przedłużona po stronie zachodniej do boku nawy bocznej.
W połowie XVI wieku po zawaleniu sklepienia powstał wewnętrzny dziedziniec, a zamurowaniem naw bocznych osiągnięto powstanie poszczególnych pięter. Wejście na dziedziniec prowadziło przez przyziemie wieży zachodniej. Pomieszczenia na parterze służyły jako kuchnia, komórki, magazyny na żywność i broń. Piętra wykorzystywano jako pomieszczenia mieszkalne dla 50-60 osobowej załogi garnizonu.
Usytuowany po wschodniej stronie kościoła karner był typowym przykładem cylindrycznej kaplicy cmentarnej z początku XIII wieku, składającej się z górnej i dolnej kondygnacji, przy czym dolna miała w planie kształt cylindryczny, a górna składała się z okrągłej nawy i półkolistej apsydy. Oryginalne wejścia były dwa, oba podobne, półkoliste i dość szerokie: jedno znajdowało się na północnym – zachodzie, a drugie w osi podłużnej nawy. Wewnątrz pierwotnie górna kaplica zwieńczona była płaskim stropem, apsyda konchą, a niższa, zagłębiona w ziemi kostnica sklepieniem kolebkowym wspartym na masywnych żebrach, opartych na centralnym, czworobocznym w przekroju filarze. Oświetlenie dolnej kondygnacji umożliwiały nieduże okna od strony południowej, możliwe do umieszczenia dzięki spadkowi terenu. Od XIV wieku również górna kaplica otrzymała sklepienie żebrowe, sześciodzielne, które spoczęło na piramidalnych wspornikach. Wnętrze ozdobiono wówczas malowidłami ściennymi, oświetlonymi nowym ostrołucznym oknem z dwudzielnym maswerkiem. Kolejne modyfikacje wprowadzono w XVI wieku, gdy kerner wraz z apsydą włączono do obwarowań twierdzy, przystawiając do niego półokrągłą basztę działową i przepruwając otwór strzelecki w apsydzie.
Obwód murów obronnych wzniesiono na planie nieregularnego sześcioboku. Został on wzmocniony w pierwszej połowie XV wieku o wschodnią, czworoboczną wieżę bramną (służącą także jako więzienie) zwaną Himmelreich oraz czworoboczną basztę po stronie południowej. Na przełomie XV i XVI wieku dodano cylindryczną basztę północno – zachodnią oraz dwie półokrągłe, otwarte od strony dziedzińca baszty: północną i południowo – zachodnią. Nowe baszty na poziomie przyziemia posiadały wąskie otwory strzelcze, lecz już na wyższych kondygnacjach zostały zaopatrzone w stanowiska strzeleckie dla dział. W obwód obwarowań już wcześniej włączona została kaplica św. Michała. Zewnętrzną strefę obrony stanowił przekop i ziemny wał, usypany na zachodzie i prawdopodobnie na północnym – wschodzie.
Stan obecny
Obecnie kompleks zamkowy składa się z centralnie położonego obiektu pałacowego, muru obwodowego uzupełnionego basztami i dzwonnicą (pierwotnie wieżą bramną) oraz romańskiego karneru. Stary Zamek służy jako Słowackie Muzeum Górnictwa z ekspozycją archeologiczną, rzemieślniczą, rzeźbiarską i historyczną regionu. W sezonie letnim w zamku odbywają się przedstawienia teatralne i programy kulturalne.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bóna M., Plaček M., Encyklopedie slovenských hradů, Praha 2007.
Mencl V., Stredoveká architektúra na Slovensku, Praha 1937.
Štefánik M., Mestské hrady v Banskej Štiavnici a Kremnici do konca stredoveku [w:] Stredoveké hrady na Slovensku. Život, kultúra, spoločnosť, red. D.Dvořáková, Bratislava 2017.