Historia
Późnogotycki kościół św. Katarzyny został wzniesiony pod koniec XV wieku, pod wpływem nurtu górnobawarskiej i naddunajskiej architektury, przy czym prace budowlane mogły zostać rozpoczęte około 1488 roku, kiedy to zostały wystawione pierwsze listy odpustowe. Do 1500 roku trwały prace nad wystrojem kościoła, wtedy też został on konsekrowany. Przyczyną budowy nowej świątyni w Banskiej Štiavnicy mogły być zniszczenia, jakie dotknęły tamtejszy kościół farny w latach 40-tych XV wieku, lub brak wystarczającej przestrzeni sakralnej w bogatym i szybko rozwijającym się mieście, spowodowany między innymi prowadzonymi pod koniec XV wieku przebudowami kościoła dominikańskiego pod wezwaniem św. Mikołaja.
W połowie XVI wieku kościół św. Katarzyny zaczął pełnić funkcje parafialne. Być może w związku z tym wydarzeniem został powiększony o szeroki przedsionek przy fasadzie. Ewentualnie przedsionek ten dobudowano około 1656 roku, kiedy to wymieniana była też więźba i pokrycie dachowe całego kościoła. W 1566 roku kościół przekazany został społeczności protestanckiej, co wymusiło wprowadzenie kolejnych zmian, dotykających między innymi kaplicy północno – zachodniej z wejściem na emporę. Odmienne wymagania nowej liturgii, spowodowały ponadto dostawienie do wnętrza bocznych, drewnianych empor.
W 1672 roku, w ramach kontrreformacyjnej akcji forsowanej przez Habsburgów, kościół powrócił w ręce katolików. Usunięto niepotrzebne już boczne empory oraz dostawiono aneks do przedsionka przy fasadzie. Do wnętrza wprowadzono nowe, barokowe wyposażenie. W 1658 roku przy jego użyciu zaczęto odprawiać msze w języku słowackim, dlatego do świątyni przylgnęła nazwa „kościoła słowackiego”. W 1776 roku budynek powiększono o barokową kaplicę przy wielobocznym zamknięciu. Pod koniec XIX wieku zabytkową już budowlę poddano gruntownemu remontowi, w trakcie którego między innymi częściowo regotyzowano wyposażenie i wystrój wnętrza. Ostatnie większe prace renowacyjne prowadzono w latach 70-tych XX wieku.
Architektura
Kościół zbudowany został w pobliżu ratusza, na niewielkim placu w miejscu połączenia dwóch dróg, przez co nie mógł zostać idealnie zorientowany względem stron świata i część prezbiterialna musiała zostać skierowana ku południowemu – wschodowi. Otrzymał formę budowli jednonawowej, trójprzęsłowej, bez wyodrębnionego zewnętrznie prezbiterium, z wielobocznym zamknięciem po stronie południowo – wschodniej i z rzędami kaplic po bokach korpusu nawowego (dzięki czemu bryła kościoła uzyskała wygląd zbliżony do bazylikowego, mimo że nie posiadała trzech naw). O ile wschodnie kaplice utworzyły jednolity rząd nakryty pulpitowym dachem, to zachodnie kaplice zostały przestrzennie zróżnicowane większą kaplicą północo – zachodnią i południową pięcioboczną zakrystią. Przy fasadzie północno – zachodniej umieszczona została narożna, okrągła wieżyczka schodowa. Z typowej wieży – dzwonnicy zrezygnowano, zapewne z powodu niestabilnego gruntu nad sztolniami wydrążonymi pod placem kościelnym. Co więcej teren w miejscu budowy obniżał się, musiała więc część prezbiterialna kościoła zostać posadowiona na wyższym cokole niż fasada.
Wnętrze kościoła oświetlały od zachodu i wschodu dwa rzędy ostrołucznych otworów okiennych z maswerkami, dwudzielnych górnych i szerszych, czterodzielnych dolnych, przy czym do nawy światło wpadało przez dolne okna pośrednio, poprzez kaplice. W południowej, wielobocznej części, nie przysłoniętej pierwotnie kaplicami, można było umieścić smukłe okna z dwudzielnymi maswerkami. Rozdzieliły je wysokie, uskokowe przypory, na wschodzie i zachodzie wystające ponad dachami kaplic. Przy fasadzie zastosowano tylko jedną przyporę, bowiem rolę stabilizującą pełniła tam również masywna wieżyczka schodowa.
Główne wejście kościoła umieszczono na osi w fasadzie północno – zachodniej. Osadzony został tam na cokole profilowany trzema wałkami portal dwuramienny (siodłowy), z narożnikami podpieranymi przez rzeźbione wsporniki figuralne. Uzyskały one kształty księdza i kaznodziei o żywo uchwyconych obliczach i zindywidualizowanych rysach, a także o posturach zwróconych ku wchodzącemu. Ponadto wokół portalu umieszczona została ślepa arkada o ostrołucznym zamknięciu i sfazowanych ościeżach. Drugi, ostrołuczny portal osadzony został przy dłuższym, wschodnim boku. W jego obramienie osadzono baldachimowe wnęki na figury, na podobieństwo okazałych portali katedralnych. Nie wiadomo jednak, czy kiedykolwiek je zamontowano, gdyż w trakcie prac zmieniono plany budowlane i zamieniono pierwotnie planowany portal na część kaplicy. Podobnie nie ukończony został portal zachodni, który porzucono po dostawieniu dużej kaplicy narożnej. Kolejny portal łączył w kościele zakrystię z korpusem (siodłowy o skromniejszej formie niż główny portal wejściowy), a jeszcze jeden wiódł do wieżyczki schodowej (portal o prostych ościeżach bez kamieniarskiej dekoracji).
Wewnątrz kościoła część prezbiterialna nie została wydzielona arkadą tęczy, natomiast nawa otwarta została w kierunku bocznych kaplic ostrołukowymi arkadami. Przęsła korpusu włącznie ze wschodnim zamknięciem przykryto sklepieniem gwiaździstym, a właściwie kolebkowym z nałożonymi żebrami tworzącymi kompozycję gwiaździstą. Kolebka umożliwiła stworzenie jednolitej przestrzeni, bez podziałów na poszczególne przęsła. Żebra utraciły swoją funkcję konstrukcyjną, dzięki czemu mogły utworzyć efektowne kształty, silnie oddziaływające na widza ze względu na niskie osadzenie sklepienia. Żebra opuszczono na przyścienne konsole zdobione motywami figuralnymi, ukazującymi świętych i anioły (po trzy żebra na jednym wsporniku w części wielobocznej, po pięć na jednym wsporniku w pozostałej części). W sposób unikalny dla regionu żebra połączono ze ścianą północną kościoła, gdzie nie zostały oparte stopniowo o pionową ścianę, lecz uniezależnione od formy sklepienia, zostały wpuszczone w mur bez nabiegów.
Kaplice zostały zwieńczone sklepieniami sieciowymi i gwiaździstymi o różnych kompozycjach. Podobnie jak w przypadku korpusu, od strony konstrukcyjnej były to jednak kolebki z nałożonymi ozdobnymi sieciami żeber. W sumie sześć kaplic nakrytych zostało sześcioma różnymi typami późnogotyckich wzorów, które powstały pod wpływem inspiracji z regionu naddunajsko-bawarskiego. Utworzono je przy pomocy żeber o kształtach klina, z półokrągłymi rowkami po bokach. Jako wsporniki zastosowano przede wszystkim konsole figuralne, rzadziej z motywami roślinnymi lub geometrycznymi bez znaczenia ikonograficznego. Wszystkie je, podobnie jak w korpusie, łączyła wysoka jakość wykonania, przy czym najbardziej wyrafinowane umieszczano w pobliżu okien, a te z najmniej kunsztowną kamieniarką i brakiem indywidualnych cech zawieszano wysoko. Wsporniki figuralne umieszczono też w kościele według koncepcji, dzielącej je na te o świeckim charakterze (wsporniki portalu północnego i empory) w przedniej części budowli, i konsole o sakralnym charakterze (cała środkowa i wieloboczna część kościoła).
Z powodu niestabilnego, pochyłego gruntu nie było możliwe postawienie rozbudowanego systemu filarów i arkad, dlatego funkcję odciążającą ściany jedynej nawy przejęły otaczające ją kaplice, utworzone pomiędzy wciągniętymi do wnętrza przyporami. W zachodniej części korpusu utworzona została empora wsparta na dwóch ośmiobocznych filarach i trzech profilowanych, ostrołucznych arkadach. Sklepienie krzyżowo – żebrowe jej przyziemia upuszczono na ściany bez udziału konsol, a archiwolty skrajnych arkad oparto przy ścianach nawy na figuralnych wspornikach. Wejście na piętro empory zapewniała spiralna klatka schodowa we wspomnianej powyżej wieżyczce. Pod kościołem umieszczona została krypta w której chowano bogatych i ważnych mieszczan.
Stan obecny
Kościół św. Katarzyny jest dobrze zachowaną późnogotycką budowlą sakralną, pozbawioną większych późniejszych zniekształceń i zwracającą uwagę bardzo bogatym programem ikonograficznym detali architektonicznych. Jedną z ważniejszych nowożytnych zmian konstrukcyjnych było dostawienie do ściany fasady szerokiego przedsionka, który zakrył późnogotycki portal wejściowy i który został dodatkowo w kolejnym etapie powiększony o boczny aneks. Ponadto w przypory wielobocznego zamknięcia wstawiono barokową kaplicę, na kalenicy dachu przekształcono lub umieszczono nowożytną wieżyczkę na sygnaturkę, a nowożytny hełm wieńczy dziś wieżyczkę schodową. Z gotyckich kaplic przekształcona została w XVII wieku północno – zachodnia, choć wciąż widoczne są jej pierwotne, obecnie zamurowane otwory okienne.
Spośród późnogotyckich detali architektonicznych kościoła, część została odnowiona (maswerki okienne), a część wymieniona w XIX stuleciu (konsola figuralna na ścianie zachodniej nad emporą), co jednak nie umniejszyło w znaczący sposób bogatego wystroju budowli z okresu średniowiecza. Późnogotyckie wyposażenie reprezentuje kamienna chrzcielnica, dwie drewniane rzeźby (Jezus na krzyżu i Matka Boska z Dzieciątkiem), oraz trzy drewniane rzeźby i siedem malowideł tablicowych z niezachowanego ołtarza (obecnie umieszczone w różnych kolekcjach muzealnych). Podczas badań konserwatorskich w latach 70-tych XX wieku na zachodniej ścianie prezbiterium kościoła odkryto monumentalne malowidło ścienne z końca XV wieku, przedstawiające scenę Sądu Ostatecznego.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Slovensko. Ilustrovaná encyklopédia pamiatok, red. P.Kresánek, Bratislava 2020.
Šujanova S., Kostel svaté Kateřiny v Banské Štiavnici v kontextu pozdnegotické architektury středoslovenských báňských měst, Brno 2008.