Historia
Zamek miejski w Bańskiej Bystrzycy wzniesiono w latach 1479-1512, kiedy to otoczono kamiennymi murami zespół najważniejszych budynków miejskich, będących częścią górniczej osady funkcjonującej już od około połowy XIII wieku. Murowane obwarowania zastąpiły wcześniejsze, drewniano – ziemne, pochodzące z XIV wieku. W 1510 roku dodatkowo bramę wjazdową rozbudowano do formy barbakanu, a około połowy XVI wieku obwarowania wzmocniono w związku z zagrożeniem tureckim (między innymi pogłębiono i poszerzono fosę oraz zmodernizowano ganki na murach obronnych by wykorzystywać ręczną broń palną). Mimo przebudowy poszczególnych budynków wchodzących w skład miejskiego zamku w XVII stuleciu, jego układ nie uległ zmianom aż do roku 1761, kiedy miasto strawił pożar. Spłonęły obydwa kościoły i ich cenny wystój. Zniszczeniu uległy także zamkowe mury, które po pożarze zostały w większości rozebrane. Jako ostatnią rozebrano basztę Młyńską w 1947 roku.
Architektura
Zamek usytuowano w północnej części Banskiej Bystricy, na wzniesieniu górującym nad średniowiecznym centrum miasta, w ciągu jego obwarowań, zapewniając jednak pełnym obwodem obronnym niezależność zarówno od wrogów zewnętrznych, jak i mieszczan. Cały kompleks ulokowany był w widłach rzeki Hron i jej rozlewisk, które zapewniały ochronę po stronie południowej, oraz wpadającej do niej rzeki Bystricy, przylegającej do obwarowań miejskich po stronie zachodniej. Układ murów miejskich (powstałych dopiero w XVI wieku na miejscu wcześniejszych drewnianych) był nieregularny, biegnący krótkimi, prostymi kurtynami z wieloma załamaniami, przy czym zamek umieszczono w kącie jednego z takich załamań, dzięki czemu jego jedyna strona skierowana na zewnątrz flankowana była przed dwie kurtyny muru miejskiego.
W obrębie zamku, w jego centralnej części, znajdował się gotycki (pierwotnie romański) kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, a w południową część obwarowań wkomponowano wzniesiony w roku 1500 ratusz. Częściowo był on wysunięty poza obwód obwarowań i mógł pełnić funkcje obronne. Przy murze północnym usytuowano gotycką czteropiętrową kamienicę, zwaną Domem Macieja od imienia króla Macieja Korwina. Była to w zasadzie późnogotycka czworoboczna wieża mieszkalna, zwieńczona krenelażem. Z jej północnej części wystawał cylindryczny korpus klatki schodowej, połączonej z basztą Bańską. Do muru północnego dostawiono także kaplicę, przebudowaną w późniejszym czasie na kościół Podwyższenia Krzyża Świętego, który został połączony ze stojącą obok kamienicą.
Mury obronne wzmocnione były czterema basztami: Farską po stronie północno – zachodniej, Bańską przy Domu Macieja, Pisarską przystawioną do prezbiterium kościoła św. Krzyża oraz Młyńską (Mühlstein) po stronie wschodniej. Wjazd na teren zamku prowadził przez barbakan z wieżą w południowo – zachodniej części obwodu. Posiadał on dużą bramę dla wozów i mniejszą furtę dla pieszych oraz zwodzony most przerzucony nad sztucznie wykopaną fosą. Poza obwodem fortyfikacji, po wschodniej stronie, znajdowała się czworoboczna Wieża Andrzeja (Ondrejova Basta), nie wiadomo jednak czy została ona rozebrana w trakcie budowy zamku, czy pełniła funkcje ostrzegawczo – obronne wraz z nim.
Stan obecny
Z pierwotnych zabudowań do dzisiaj zachował się północny fragment obwarowań z trzema basztami: Parafialną, Górniczą i Pisarską, barbakan z wieżą, gotycki kościół farny, przebudowany kościół św. Krzyża oraz tzw. Dom Macieja i przebudowany Stary Ratusz – Preatorium. W odnowionym po 2005 roku barbakanie mieszczą się obecnie pomieszczenia administracyjne kawiarnia i restauracja. Nie ma możliwości wejścia do wnętrza baszt.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bóna M., Plaček M., Encyklopedie slovenských hradů, Praha 2007.
Lexikon stredovekých miest na Slovensku, red. Štefánik M., Lukačka J., Bratislava 2010.
Mencl V., Stredoveka mesta na Slovensku, Bratislava 1938.