Historia
Pierwsze obwarowania w centralnej części Bańskiej Bystrzycy, górniczej osady funkcjonującej już od około połowy XIII wieku, zbudowane zostały najpóźniej w trakcie walk o węgierską koronę po śmierci Albrechta Habsburga w 1439 roku. Miasta górnicze, w tym Bańska Bystrzyca, wspierały wówczas sukcesję młodego Władysława Pogrobowca, po którego stronie walczył także Jan Jiskra z Brandýsa. W 1442 roku zawarł on traktat pokojowy z przedstawicielami węgierskiej arystokracji komitatów Hont i Nógrád. W akcie tym wymieniono sojuszników Jiskry, między innymi Bańską Bystrzycę wraz z jej obwarowaniami („Beztercze, in quo fortalicium haberi asseritu”). Po raz kolejny fortyfikacje wokół kościoła farnego Bystrzycy odnotowane zostały w 1447 roku, gdy Pangrác ze Svatégo Mikuláša wraz z Piotrem Komorowskim wezwać mieli 800 zbrojnych do ataku na kościół w Bańskiej Bystrzycy („dy kirche zum Newen Zoll”), wówczas obsadzony przez ludzi Jana Jiskry. W 1459 roku wójt i rada miejska potwierdzili sprzedaż ziemi nijakiej Klarze, wdowie po Bartošu, dowódcy garnizonu obwarowanego kościoła („Hawptmann unser kyrchen oder peseczungk”).
Najstarsze obwarowania w Bańskiej Bystrzycy były zapewne konstrukcji drewniano – ziemnej, jednak w latach 60-tych XV wieku, dzięki wsparciu mieszczan i rady miejskiej, zaczęto wokół kościoła farnego wznosić nowe, murowane fortyfikacje, otaczające zespół najważniejszych budynków miejskich. W 1465 roku w testamencie Nicholasa Junga, górnika z Bańskiej Bystrzycy, zapisano iż połowa pieniędzy z długu jaki posiadał u niego bratysławski mieszczanin Albrecht Gailsam przypaść miała jego synowi, Andreasowi Jung, po którego śmierci 300 guldenów z długu przypadło na kościół św. Marcina w Bratysławie, a reszta została przeznaczona na budowę muru wokół kościoła farnego Bystrzycy („zu ainer mawr umb die pfarrkirchen”). Prace budowlane nad fortyfikacjami musiały trwać w 1483 roku, kiedy to dokonane zostały kolejne zapisy, a także w latach 90-tych XV wieku i na początku XVI stulecia. Gruntowne prace modernizacyjne bramy zamku przeprowadzono po pożarze z 1500 roku, gdy system bramny powiększony został o barbakan. Następnie około połowy XVI wieku obwarowania wzmocniono w związku z zagrożeniem tureckim, kiedy to między innymi pogłębiono i poszerzono fosę oraz zmodernizowano ganki na murach obronnych, by wykorzystywać ręczną broń palną. Przypuszczalnie fortyfikacje naprawiono również po nieudanym oblężeniu miasta w czasie buntów górników z lat 1525-1526.
We wczesnym okresie nowożytnym obwarowania nie przechodziły istotnych zmian konstrukcyjnych, przeprowadzano jedynie w XVII stuleciu naprawy i pomniejsze przebudowy poszczególnych budynków wchodzących w skład miejskiego zamku. Forma zabudowań zmieniła się znacznie dopiero na skutek pożaru z 1761, który strawił większą część miasta. Spłonęły między innymi obydwa kościoły i ich cenny wystój. Uszkodzeniu uległy także zamkowe mury, wraz z barbakanem oraz budynkiem ratusza, które przebudowano w stylistyce barokowej. W XIX stuleciu, w związku z nową adaptacją przestrzeni miejskiej, prowadzono liczne prace rozbiórkowe murów obronnych. Jako ostatnią rozebrano basztę Młyńską w 1947 roku.
Architektura
Zamek usytuowano w północnej części Bańskiej Bystrzycy, na wzniesieniu górującym nad średniowiecznym centrum miasta, w ciągu jego obwarowań, zapewniając jednak pełnym obwodem obronnym niezależność zarówno od wrogów zewnętrznych, jak i mieszczan. Cały kompleks ulokowany był w widłach rzeki Hron i jej rozlewisk, które zapewniały ochronę po stronie południowej, oraz wpadającej do Hronu rzeki Bystricy, przylegającej do obwarowań miejskich po stronie zachodniej. Układ murów miejskich (powstałych dopiero w XVI wieku na miejscu wcześniejszych obwarowań drewnianych) był nieregularny, biegnący krótkimi, prostymi kurtynami z wieloma załamaniami, przy czym zamek umieszczono w kącie jednego z takich załamań, dzięki czemu jego jedyna strona skierowana na zewnątrz flankowana była przed dwie kurtyny muru miejskiego.
W obrębie zamku, w jego centralnej części, znajdował się gotycki (pierwotnie romański) kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, a w południową część obwarowań wkomponowano wzniesiony w roku 1500 murowany ratusz, powstały zapewne na miejscu starszego, drewnianego. Częściowo był on wysunięty poza obwód obwarowań i mógł pełnić funkcje obronne. Przy murze północnym usytuowano gotycką czteropiętrową kamienicę, zwaną Domem Macieja od imienia króla Macieja Korwina. Była to w zasadzie późnogotycka, czworoboczna wieża mieszkalna, zwieńczona na najwyższej kondygnacji krenelażem. Z jej północnej części wystawał cylindryczny korpus klatki schodowej, połączonej z basztą Bańską. Do muru północnego dostawiono także kaplicę, przebudowaną w późniejszym czasie na kościół Podwyższenia Krzyża Świętego, który został połączony ze stojącą obok kamienicą. Zabudowę zamku uzupełniały konstrukcje drewniane w północno – zachodnim narożniku, związane z miejscową parafią.
Mury obronne zamku poprzedzone były fosą, prawdopodobnie zdwojoną na całym lub na niektórych odcinkach obwodu, z palisadą pomiędzy rowami. Głębokość oddalonej o około 1 metr od murów fosy wynosiła w pobliżu bramy 4,4 metra, szerokość około 8-10 metrów. Kurtyny murów zwieńczone zostały chodnikiem straży. W trakcie przebudowy z początku XVI wieku wyposażono je w krenelaż z otworami strzeleckimi w merlonach, jednak już w połowie XVI wieku blanki zostały zamurowane, a mury po podwyższeniu wyposażono w nowe, równe przedpiersie z otworami strzeleckimi przystosowanymi do ręcznej broni palnej. W linii murów znajdowały się cztery baszty: Farna po stronie północno – zachodniej, Bańska przy Domu Macieja, Pisarska przystawiona do prezbiterium kościoła św. Krzyża oraz Młyńska (Mühlstein) po stronie wschodniej. Poza obwodem fortyfikacji, po wschodniej stronie, znajdowała się czworoboczna Wieża Andrzeja (Ondrejova Basta), nie wiadomo jednak czy została ona rozebrana w trakcie budowy zamku, czy pełniła funkcje ostrzegawczo – obronne wraz z nim.
Wjazd na teren zamku prowadził przez czworoboczną wieżę bramną o wymiarach 9,8 x 10,2 metra, usytuowaną w południowo – zachodniej części obwodu. W jej przyziemiu mieścił się most zwodzony, prawdopodobnie operujący na zasadzie przeciwwagi, opadającej do dołu wewnątrz przejazdu bramnego. W fosie most ten opierał się na drewnianej konstrukcji, tworzącej ostatnie przęsło stałego mostu drewnianego. Dodatkowym zabezpieczeniem przejazdu bramnego była umieszczona w jego głębszej części brona, opuszczana w prowadnicy wyciosanej w kamieniach wieży. Mechanizm operujący broną musiał się znajdować na pierwszym piętrze wieży bramnej.
W latach 80-tych XV wieku brama została gruntownie przebudowana. Pierwotny przejazd bramny w przyziemiu wieży został zamurowany, natomiast wieżę podwyższono i przekształcono w dzwonnicę. Nowy wjazd umieszczony został w budynku po południowej stronie wieży, który w elewacji wschodniej, skierowanej ku dziedzińcowi zamkowemu, ponad przejazdem wyposażono w dwa poziomy ganków z siodłowymi (dwuramiennymi) portalami. Przejazd w przyziemiu skomunikowany był kolejnym portalem dwuramiennym z pomieszczeniem południowym, podzielonym na dwa przęsła przykryte sklepieniem krzyżowo – żebrowym.
Na początku XVI wieku po zachodniej stronie bramy, a więc w miejscu skierowanym w stronę jednej z głównych ulic miejskich i narożnika placu rynkowego, zbudowany został barbakan. Jego zaoblony w planie mur połączył starą wieżę i sąsiedni budynek bramny z zewnętrznym budynkiem bramnym umieszczonym w zwężonej części barbakanu. Zewnętrzna brama posiadała duży portal dla wozów i mniejszą furtę dla pieszych oraz dla każdego otworu osobne mosty zwodzone ze wspólnym dołem na przeciwwagę, chowane do czworobocznych wnęk i przerzucone nad fosą (jej przebieg wymagał modyfikacji po wybudowaniu barbakanu). Na piętrze budynek bramny barbakanu mieścił izbę dla odźwiernego, podtrzymywaną przez arkady i filary w ścianach przejazdu. O ile skrajna, przeznaczona dla pieszych partia przejazdu posiadała nieregularne sklepienie, o tyle przejazd dla wozów przykryto sklepieniem gwiaździstym. Mury barbakanu o wysokości około 9 metrów zwieńczono chodnikiem straży i krenelażem z szerokimi merlonami (2,4 x 1,9 metra) i wąskimi odstępami (0,5 x 1,9 metra, 0,6 x 1,8 metra). W merlonach umieszczone były szczelinowe otwory strzeleckie. Około połowy XVI wieku zewnętrzny budynek bramny podwyższono o trzecią, obronną kondygnację z otworami strzeleckimi i machikułem służącym do wylewania smoły lub innych wrzących płynów.
Stan obecny
Z pierwotnych zabudowań zamku do dnia dzisiejszego zachował się północny fragment obwarowań z trzema basztami: Parafialną, Górniczą i Pisarską, barbakan z wieżą, gotycki kościół farny z romańską wieżą, mocno przebudowany kościół św. Krzyża, tzw. Dom Macieja oraz przebudowany Stary Ratusz – Preatorium. Poszczególne zabudowania pełnią obecnie odmienne funkcje. W odnowionym po 2005 roku barbakanie mieszczą się pomieszczenia administracyjne, kawiarnia i restauracja. Późnogotycki ratusz całkowicie utracił pierwotne cechy stylistyczne na skutek renesansowej i barokowej przebudowy. Obecnie mieści się w nim oddział państwowej galerii sztuki. Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny nadal pełni funkcje sakralne, natomiast w Domu Macieja prezentowane są ekspozycje muzealne. Nie ma możliwości wejścia do wnętrza baszt.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bóna M., Stredoveké hrady na strednom Pohroní, Nitra 2021.
Bóna M., Plaček M., Encyklopedie slovenských hradů, Praha 2007.
Fillová Ľ., Mácelová M., Šimkovic M., Opevnenie mestského hradu v Banskej Bystrici v 15. a na začiatku 16. storočia, „Archæologia historica”, 27/2002.
Lexikon stredovekých miest na Slovensku, red. Štefánik M., Lukačka J., Bratislava 2010.
Mencl V., Stredoveka mesta na Slovensku, Bratislava 1938.