Historia
Osada Banská Bystrica założona została po mongolskim najeździe z 1241 roku. Po raz pierwszy odnotowana została w źródłach pisanych w 1255 i 1256 roku jako Byztherze i Bysterzebana. Później funkcjonowała też pod nazwą Neusolhl, Novo Solio, Novum Zolium czy też Novy Zvolen, a także w języku węgierskim jako Besztercebánya. Budowę w niej kościoła farnego rozpoczęto około 1255 roku, kiedy to król Bela IV nadał niemieckim osadnikom przywilej lokacyjny z prawem szczawnickim, w którym między innymi otrzymali oni prawo swobodnego wyboru plebana. Dzięki temu miejscowa gmina miejska od początku posiadała znaczną autonomię kościelną.
W papieskim dokumencie z 1332 roku odnotowane zostało po raz pierwszy imię księdza („viceplebanus”) z Banskiej Bystricy, niejakiego Jana, który został w nim wymieniony jako ubiegający się o odpusty. W tym samym czasie proboszczem w Banskiej Bystricy był Filip („a plebano de Solio”), którego nazwisko zapisano w wykazie dziesięcin papieskich z lat 1332-1338. Ze swoich dochodów płacił on najpierw dwie, potem cztery grzywny dziesięcin papieskich, co świadczyło o bardzo dochodowej prebendzie kościelnej, mniej więcej równej dochodom proboszczów w Banskiej Štiavnicy czy Budzie. Kolejny proboszcz Banskiej Bystricy, Štefan, odnotowany został w 1363 roku, w związku z działalnością kościoła i szpitala św. Elżbiety.
W XIV wieku Banská Bystrica szybko się rozwijała i bogaciła, przez co pierwotny, niewielki kościół szybko przestał wystarczać, zarówno pod względem wielkości, jak i wystawności. Na początku tamtego stulecia zaczęto powiększać jego nawę w stylu gotyckim, być może przy wsparciu możnego żupana zwoleńskiego Doncha (Donča). Prace te, sądząc z dokumentów odpustowych, trwały do około 1335 roku. Dopiero po długiej przerwie, w ostatniej ćwierci XV wieku wzniesiono nowe oratorium nad zakrystią. Ponadto bogaci mieszczanie zaczęli fundować boczne kaplice. W 1473 roku Vít Mühlstein i Ján Kohlman ufundowali kaplicę św. Andrzeja i Ciała Chrystusa, w 1475 roku Urban Aurifaber kaplicę św. Antoniego, a w 1478 roku Michal Plath z małżonką Dorotą kaplicę św. Barbary. Michal Königsberger, członek rady miejskiej i sędzia, ufundował kaplicę św. Jana Chrzciciela oraz podstawę pod kaplicę św. Jana Jałmużnika. Na przełomie XV i XVI wieku wzniesiono nowe, okazałe prezbiterium. Do jego powstania przyczynić się mógł również Michal Königsberger.
Znaczną część wnętrza kościoła zniszczył wielki pożar z 1500 roku. Odbudowę, podsklepienie kaplic i prezbiterium oraz ponowne wyposażenie wnętrza kościoła przeprowadzono jeszcze w stylistyce późnogotyckiej, między innymi przy wsparciu bogatej rodziny Glöcknitzerów, a także przy udziale znanego mistrza budowlanego Antona Pilgrama. Jeszcze większy pożar wybuchł w 1761 roku, kiedy to w kościele uległo zniszczeniu sklepienie prezbiterium i nawy oraz gotyckie wyposażenie, w tym główny ołtarz mistrza Pawła z Lewoczy. Po pożarze kościół przebudowano w stylu barokowym. Później świątynię kilkakrotnie restaurowano.
Architektura
Pierwotny kościół z drugiej połowy XIII wieku był niewielką budowlą, typową dla dużych wsi z okresu późnoromańskiego. Składał się z pojedynczej nawy na rzucie prostokąta, węższego i niższego, kwadratowego w planie prezbiterium po stronie wschodniej, oraz niewysokiej, czworobocznej wieży po zachodniej stronie nawy. Ponadto po północnej stronie prezbiterium znajdowała się mała zakrystia, zajmująca całą długość przyległej ściany prezbiterium (od zachodu stykała się z narożnikiem nawy, a od wschodu zapewne była zlicowana ze ścianą prezbiterium).
Gotycki kościół był wciąż świątynią jednonawową, ale z korpusem poszerzonym ku stronie południowej i przedłużonym ku wschodowi. Pierwotne małe prezbiterium zastąpione zostało pod koniec XV wieku okazałym prezbiterium, odpowiadającym gabarytom korpusu. Zostało ono opięte przyporami i zakończone na wschodzie wielobocznie (pięć boków ośmioboku). Aneksy późnogotyckie kościoła tworzyła spora zakrystia z kaplicą św. Jana Jałmużnika (oratorium) przy prezbiterium oraz kaplice i kruchta po bokach nawy. Najokazalszą, dwuprzęsłową kaplicę św. Barbary wzniesiono po stronie północnej. Kaplicę Chrystusowego Ciała wzniesiono natomiast nad południową kruchtą, obok umieszczonej po stronie wschodniej kaplicy św. Jana Chrzciciela i zachodniej wieżyczki z klatką schodową. Wieża zachowała późnoromańskie mury, ale została podwyższona, dzięki czemu uzyskała smukłą i wyjątkowo strzelistą formę. Ostatecznie cały kościół uzyskał bardzo zróżnicowany układ przestrzenny i bryłę, ciekawą i urozmaiconą za sprawą braku symetrii i zastosowaniu wielu różnorodnych aneksów.
W XV wieku kościół oświetlały duże okna o ostrołucznych zamknięciach, w większości wypełnione dwudzielnymi maswerkami, operującymi motywami trójliści, serc, czy rybich pęcherzy. Starsze, dwudzielne przeźrocza o półkolistych zamknięciach pozostawiono na dwóch kondygnacjach późnoromańskiej części wieży. Niewielkie jednodzielne okienko ostrołuczne o wczesnogotyckim charakterze pozostawiono też w starym murze zakrystii, który połączono z częścią późnogotycką. Wejście do nawy umieszczono w szerokim, sfazowanym portalu południowej kruchty. Własne wejścia otrzymały też boczne kaplice św. Jana i św. Barbary, gdzie osadzono profilowane powyżej cokołów ostrołuczne portale z przecinającymi się wałkami w kluczu. Kler mógł także używać południowego portalu w prezbiterium, o podobnej formie, ale z lekko zarysowanym oślim grzbietem archiwolty. Elementy dekoracyjne elewacji uzupełniło profilowanie gzymsów cokołowych i koronujących, a zwłaszcza wnęki baldachimowe w przyporach i wieńczące je pinakle.
Wnętrze nawy i prezbiterium było u schyłku średniowiecza przykryte późnogotyckimi sklepieniami żebrowymi, prawdopodobnie tworzącymi sieciowe wzory. Sieciowo – gwiaździste sklepienia inspirowane budowlami z austriackiego regionu naddunajskiego zwieńczyły też kaplicę św. Barbary i zakrystię, a sieciowe kaplicę św. Jana Chrzciciela. Nad kruchtą założono sklepienie gwiaździste, natomiast w małej kapliczce po zachodniej stronie południowej wieżyczki komunikacyjnej sklepienie trójpodporowe ze zwornikiem zdobionym herbem Königsbergera. Sklepienie kaplicy św. Barbary opuszczono na wsporniki, rzeźbione na kształt postaci świętych patronów i królów węgierskich. W zakrystii żebra sklepienia zakończono tzw. jaskółczymi ogonami, czyli przecinającymi się żebrami bezpośrednio wtopionymi w ściany. Układ żeber musiano tam dostosować do nieregularnego rzutu pomieszczenia, uzyskanego na skutek połączenia gotyckiej części zakrystii z częścią XIII-wieczną. Efektowny układ żeber zastosowano w oratorium, gdzie późnogotyckie, wygięte w łuki żebra utworzyły wzory koliste i o kształtach łez z ostrymi zakończeniami opuszczonymi na figuralne wsporniki. Dodatkowo w każdy okrąg wpisane zostały kolejne żebra, tworzące czworokąty z wklęsłymi bokami.
Stan obecny
Kościół w przeważającej części posiada dziś formę gotycką, choć mury późnoromańskie zachowały się w północnej części korpusu i zakrystii. Najwyraźniej pierwszy etap kościoła widoczny jest w dolnej i środkowej części wieży, gdzie na dwóch kondygnacjach zachowały się dwudzielne przeźrocza z drugiej połowy XIII wieku. Elementy gotyckie kościoła, efekt ambicji średniowiecznego mieszczaństwa, są nadal bogate, choć wnętrze nawy i prezbiterium posiada całkowicie barokową formę. Ponadto nowożytne są aneksy przy wieży od północy i południa, arkada pomiędzy zachodnimi przyporami wieży, górna część wieży. W gotyckie, pozbawione maswerków ościeża okien prezbiterium i nawy wstawione są obecnie okna barokowe.
Gotyckie sklepienia zachowały się w południowej kaplicy św. Jana Chrzciciela, kruchcie południowej, zakrystii, oratorium nad zakrystią i w kaplicy św. Barbary, przy czym w tej ostatniej warto zwrócić uwagę zwłaszcza na misternie rzeźbione wsporniki figuralne. W kaplicy Ciała Chrystusowego widoczne są fragmenty gotyckich malowideł ściennych. Pomimo przekształceń nowożytnych, w bocznych aneksach przetrwały liczne gotyckie okna maswerkowe oraz kilka portali wejściowych od południa i północy. Wczesnogotyckie okno wciąż doświetla starszą część zakrystii.
Spośród średniowiecznego wyposażenia w kościele znajduje się dziś brązowa chrzcielnica, autorstwa mistrza Jodaka z 1475 roku. Najcenniejszy zabytek mieści się w kaplicy św. Barbary – kunsztowny gotycki ołtarz wyrzeźbiony w 1509 roku przez mistrza Pawła. Po południowej stronie nawy widnieje ołtarz św. Marii Magdaleny z końca XV wieku, a we wnęce południowej późnogotyckie dzieło rzeźbiarskie nieznanego autora z końca XV stulecia.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Lexikon stredovekých miest na Slovensku, red. Štefánik M., Lukačka J., Bratislava 2010.
Mencl V., Stredoveká architektúra na Slovensku, Praha 1937.
Slovensko. Ilustrovaná encyklopédia pamiatok, red. P.Kresánek, Bratislava 2020.
Vallašek A., Výskum interiéru farského kostola v Banskej Bystrici, „Avans”, Nitra 1985.