Historia
Romański kościół św. Jana wzniesiony został w osadzie Banská Belá (niem. Dilln, węg. Bélabánya) w pierwszej połowie XIII wieku. Przypuszczalnie w pracach budowlanych brały udział warsztaty, pracujące wcześniej przy sakralnych budowlach w mieście Banská Štiavnica. Konsekracja ukończonej świątyni miała mieć miejsce według tradycji w 1243 roku.
Pomimo posiadania dość okazałego kościoła, Banská Belá w XIV wieku prawdopodobnie nie była siedzibą parafii, ani nie miała prawa swobodnego wyboru kapłana, nawet po awansie na wolne królewskie miasto górnicze około końca pierwszej ćwierci XV wieku. Zarówno kościół św. Jana („filialis capella”), jak i kapelan kościelny, podlegali proboszczowi z Banskej Štiavnicy. Rozwój miasta i wzrost liczby ludności doprowadził do zmiany w 1466 roku, kiedy to mieszczanie Beli uzyskali od króla Macieja Korwina prawo wyboru własnego proboszcza, jak to było w zwyczaju innych miast górniczych. Następnie kościół św. Jana został podniesiony do rangi parafialnego.
Na przełomie XV i XVI stulecia kościół został przebudowany w stylu późnogotyckim, kiedy to wzniesiono nowe prezbiterium. Kolejne prace budowlane, tym razem już w stylistyce renesansowej, prowadzono w 1554 roku. Założone zostały wówczas sklepienia w nawie i prezbiterium. Prawdopodobnie wtedy też wieża otrzymała ośmiokątną nadbudowę. Następnych modyfikacji i remontów dokonano w połowie XVIII stulecia, gdy założono barokowy hełm na wieżę, uszkodzoną w trakcie silnej wichury, oraz w XIX wieku, kiedy to dobudowano zakrystię i aneksy gospodarcze po obu stronach wieży. W 1896 roku w kościół uderzył piorun, który spowodował pożar i zniszczenie dachów. Ostatnie uszkodzenia zabytek odniósł w trakcie drugiej wojny światowej, podczas ostrzału artyleryjskiego. Pierwsze prace remontowe podjęto już w 1946 roku, a gruntowną renowację przeprowadzono w latach 60-tych.
Architektura
Kościół zbudowano na wzniesieniu górującym nad położoną w dolinie osadą. W okresie romańskim był orientowaną, jednonawową budowlą sakralną, z czworoboczną wieżą od strony zachodniej usytuowaną na osi fasady i prezbiterium po stronie wschodniej o nieznanym wyglądzie. Co charakterystyczne, w odróżnieniu od starszych kościołów romańskich w regionie, posiadał wieżę wysuniętą przed nawą, a nie wtopioną w korpus.
Nie wiadomo czy w wieży na piętrze mieściła się pierwotnie empora. Otwarte było natomiast ostrołukiem na nawę przyziemie wieży, przykryte sklepieniem krzyżowym z pryzmatycznymi żebrami nie spiętymi zwornikiem. Unikalnym rozwiązaniem w regionie było otwarcie arkadami przyziemia wieży także na pozostałe trzy strony świata. Wnętrze nawy prawdopodobnie początkowo przykryte było drewnianym stropem lub otwartą więźbą dachową. Oświetlenie musiały zapewniać niewielkie okna późnoromańskie o obustronnych rozglifieniach i półkolistych zamknięciach, lub okna wczesnogotyckie, wyższe, być może zamknięte już ostrołucznie. Wejście, oprócz zachodniego w przyziemiu wieży, mogło już w średniowieczu prowadzić od północy, z racji topografii terenu i usytuowania zabudowań mieszkalnych osady.
W czasie XVI-wiecznej przebudowy w korpus nawowy wstawione zostały dwa czworoboczne w przekroju filary w efekcie czego powstała budowla dwunawowa, dodatkowo opięta od zewnątrz przyporami. Po stronie wschodniej wzniesiono wówczas także węższe, trójbocznie zamknięte prezbiterium. Kościół otoczono kamiennym murem w połowie XVI wieku, a na dość strome wzgórze poprowadzono zadaszone schody.
Stan obecny
Późnoromańskimi częściami budowli są dziś mury obwodowe nawy oraz wieża, za wyjątkiem nowożytnej nadbudowy. Nie zachowało się pierwotne prezbiterium, na miejscu którego stoi dziś wieloboczne zamknięcie z końca XV wieku. Nowożytne są przypory opinające nawę, zakrystia i dwa aneksy przy wieży. Okna korpusu uległy przekształceniu, wnętrze zaś utraciło pierwotny układ jednonawowy za sprawą wstawiania dwóch filarów. Z pierwotnych detali architektonicznych zachowało się sklepienie w przyziemiu wieży. Pierwotne mogą być także lancetowate przeźrocza górnej konsygnacji wieży. Po południowej stronie kościoła znajduje się późnogotycka kaplica, powiększona w okresie nowożytnym.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Lexikon stredovekých miest na Slovensku, red. Štefánik M., Lukačka J., Bratislava 2010.
Mencl V., Stredoveká architektúra na Slovensku, Praha 1937.
Súpis pamiatok na Slovensku, zväzok prvý A-J, red. A.Güntherová, Bratislava 1967.