Historia
Osada żywiec po raz pierwszy pojawiła się w źródłach pisanych w 1325 roku w spisach świętopietrza. W okresie panowania Kazimierza Wielkiej funkcjonował w jej pobliżu pierwszy, niewielki zamek wzniesiony na górze Grojec. Drugi, położony bliżej osady żywieckiej zamek (a właściwie wieża mieszkalno – obronna) założony został prawdopodobnie w pierwszej połowie XV wieku, z inicjatywy książąt oświęcimskich, rodziny Skrzyńskich lub ewentualnie Mikołaja Strzały herbu Kotwicz, który około 1450 roku dzierżył Żywiec i okoliczne dobra.
Zamek wspomniany został po raz pierwszy przez kronikarza Jana Długosza pod rokiem 1460, w związku z prowadzonym wówczas oblężeniem wojsk królewskich. Miały one zdobyć i zniszczyć dwie siedziby Borzywoja ze Skrzynna, herbu Łabędź: jedną na górze zwanej Turzą, a drugą w Żywcu, z których ów Borzywoj prowadzić miał napady na okoliczne ziemie. Wojska królewskie prowadził wówczas Mikołaj Pieniążek z Witowic oraz Piotr Komorowski, zamek żywiecki zajęty zaś został najpewniej na skutek szturmu rycerstwa, o którym kronikarz pisał, iż dzielnie się sprawiło.
W 1465 roku bracia Jan i Włodek Skrzyńscy sprzedali Żywiec królowi Kazimierzowi Jagiellończykowi, a ten nadał go dwa lata później Piotrowi Komorowskiemu. Jego następca od 1476 roku, Mikołaj z Komorowa, w 1477 roku nawiązał bliskie stosunki z wrogim Polsce węgierskim władcą Maciejem Korwinem, przez co ściągnął na siebie zbrojną wyprawę wojsk królewskich pod wodzą Jakuba z Dębna. Jej skutkiem było spalenie Żywca wraz wieżą mieszkalną oraz starego zamku na górze Grojec. Przez pewien czas zdobytymi dobrami z ramienia króla władał Jakub z Dębna, lecz po unormowaniu sytuacji Kazimierz Jagiellończyk zwrócił Żywiec Komorowskim. Miało to miejsce około 1484 roku. Odbudową zamku pod koniec XV wieku zajął się Jan Komorowski, który obok starszej wieży mieszkalnej wzniósł nowe murowane budynki, otoczone kamiennym obwodem obronnym. Jego wzmocnienie oraz rozbudowa nastąpiło na początku XVI wieku.
W drugiej połowie XVI wieku gotycki zamek przestał wystarczać Komorowskim, pragnącym wygodniejszej rezydencji spełniającej nowożytne już warunki mieszkaniowe i odpowiadającej wysokiemu statusowi rodu (Wawrzyniec Komorowski był sekretarzem króla Zygmunta Starego, a Jan Spytek podczaszym królowej Katarzyny, żony Zygmunta Augusta). Dlatego w 1569 roku z inicjatywy Jana Spytka Komorowskiego rozpoczęto gruntowną przebudowę zamku w stylu renesansowym, podnoszącą standard mieszkalny kosztem obronności (zagrożenie ze strony Węgier było już wówczas dużo mniejsze).
W 1608 roku Żywiec przeszedł na własność Mikołaja Komorowskiego, ostatniego z rodu pana na żywieckim zamku. Jego hulaszczy tryb życia wkrótce doprowadził do kłopotów finansowych i licznych długów. Jedni z wierzycieli, ród Rylskich, postanowili dochodzić swych praw siłą i w 1623 roku oblegli zamek. Mikołaj uciekł na królewski dwór, Rylscy zaś zaczęli prowadzić rabunkową gospodarkę, nakładając wysokie podatki na poddanych i wywożąc z zamku wszystkie cenniejsze elementy wyposażenia i wystroju. Rok później ograbioną budowlę kupiła królowa Konstancja, żona Zygmunta III Wazy. Zarówno ona jak i jej synowie przeprowadzili w Żywcu jedynie drobne remonty, które i tak zniweczyło zdobycie zamku przez Szwedów w 1656 roku, po poddaniu się bez walki przez ówczesnego starostę Marcina Piegłowskiego. Gruntowną renowację przeprowadzono w stylistyce barokowej dopiero w latach 1716 – 1721 w czasach nowych właścicieli, Wielopolskich herbu Starykoń. Ostatnie większe prace budowlane miały miejsce w okresie 1850 – 1871, w czasie modernizacji, tym razem neogotyckiej, przeprowadzonej przez Karola Habsburga.
Architektura
Najstarszy zamek żywiecki składał się z murowanej czworobocznej w planie wieży mieszkalnej, wybudowanej na niewielkim wzniesieniu i otoczonej ziemnym wałem. Obok niej na owalnym dziedzińcu rozlokowane były zabudowania drewniane o pomocniczym i gospodarczym charakterze. Być może jeszcze w drugiej lub na początku trzeciej ćwierci XV wieku drewniano – ziemne obwałowania zastąpione zostały kamiennym murem obronnym na planie zbliżonym do prostokąta i wzmocnionym w narożnikach półokrągłymi, otwartymi od wnętrza basztami. Obwód murów poprzedzony był barierą wodną, przy czym jedynie od położonej po stronie wschodniej bramy (skierowanej w stronę miasta) znajdowała się regularna fosa, a na pozostałych kierunkach przeszkodę stanowiło raczej szerokie rozlewisko młynówki.
Pod koniec XV wieku obok wieży mieszkalnej wzniesiono trzy kolejne czworoboczne budynki, prawdopodobnie o wieżowym charakterze, z których dwa zetknięto narożnikami z pierwotną wieżą, a trzeci, południowy, usytuowano naprzeciwko, tak iż zamknęły one niewielki dziedziniec pośrodku. Całość znajdowała się wewnątrz obwodu murów i częściowo była z nim połączona. Po stronie wschodniej jedno z nowych skrzydeł zewnętrzną ścianą stanowiło zarazem odcinek muru obronnego. Przez jego środek w przyziemiu poprowadzono przejazd bramny, ryzalitowo wysunięty w przedpole. Przeciwną stronę budynku, na styku ze skrzydłem południowym zaopatrzono w masywne arkady podtrzymujące piętro. Wysoką arkadę zastosowano również przy dobudówce północnej (pomiędzy starą wieżą mieszkalną a skrzydłem zachodnim), która prawdopodobnie służyła jako latryna. Obok tego aneksu po 1569 roku znalazła się okazała kuchnia zamkowa, nie można jednak wykluczyć, iż jej budowę podjęto jeszcze w okresie gotyckim, a następnie jedynie podwyższono (wypełniła ona północno – zachodni obszar międzymurza, ale nie zatarasowała go pozostawiając wąskie przejście).
Na początku XVI wieku zmodernizowano zewnętrzny obwód obronny. Na miejscu drobnej, otwartej od wnętrza baszty półkolistej w narożniku północnym wzniesiono wówczas bardziej masywną, zamkniętą basztę cylindryczną, zaś w narożniku północno – wschodnim starą półbasztę zastąpiono czworoboczną basztą o ukośnym w stosunku do kurtyn położeniu. Nie ma pewności czy przebudowane zostały także dwie baszty południowe, być może przebudowano tylko południowo – zachodnią, a druga pozostała w starej formie (mogła przypuszczalnie zostać zamknięta tylną ścianą konstrukcji drewnianej). W trakcie prac rozbudowane zostały także skrzydła mieszkalne, scalone od strony wewnętrznego dziedzińca krużgankami, zapewne pierwotnie drewnianymi (najstarszy murowany zbudowany został przy skrzydle wschodnim).
Stan obecny
Obecnie zamek na skutek wielokrotnych przekształceń renesansowych, barokowych i neogotyckich, nie posiada już żadnych średniowiecznych cech stylistycznych. Pod nowożytnymi tynkami ukryte są jednak XV-wieczne mury, zachowane zwłaszcza w części północnej założenia, gdzie znajdowała się najstarsza wieża mieszkalna, sąsiadujące z nią dwa skrzydła i kurtyny murów. We współczesnej bryle wciąż wyróżnia się narożna, czworoboczna baszta z początku XVI wieku, obecnie w wystroju całkowicie neogotyckim. Zamek pełni dziś funkcję placówki muzealnej.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bicz-Suknarowska M., Zamek żywiecki – jego właściciele i fazy rozwoju [w:] O sztuce Górnego Śląska i przyległych ziem małopolskich, red. E.Chojecka, Katowice 1993.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Rączka Z., Przewodnik po parku i zamku żywieckim, Żywiec 2002.
Wagner A., Murowane budowle obronne w Polsce X – XVII wieku, tom 2, Warszawa 2019.