Historia
Kościół w Żmijewie (pierwotnie Grosse Smeyaw, Schmeiau lub Schmeie) został wzniesiony około połowy XIV wieku z fundacji zakonu krzyżackiego, prawdopodobnie po zakończeniu głównych prac budowlanych nad kościołem farnym w Brodnicy, na którego detalach architektonicznych się wzorowano. Wówczas nosił on wezwanie Najświętszej Marii Panny.
W trakcie wojny polsko-krzyżackiej z 1410-1411 i 1414 roku kościół w Żmijewie odniósł nie znane bliżej szkody, oszacowane na 200 grzywien (straty całej wsi wyceniono na 1400 grzywien). Również w kolejnych wojnach zakonu z Polską wieś musiała ucierpieć, ponieważ rejestry z lat 1437-1439 odnotowały tylko jedną trzecią parcel jako zajęte i płacące podatki. O kościele nie dokonano wówczas żadnej wzmianki.
W drugiej połowie XVI wieku kościół znajdował się przez pewien czas w rękach protestantów, lecz jeszcze w tym samym wieku został odzyskany przez katolików. W 1641 roku kościół odnotowany został jeszcze jako samodzielna parafia, później jednak zdegradowany został do roli filii kościoła w Brodnicy. W 1935 roku został gruntownie odnowiony, podobnie w latach 1994-1997.
Architektura
Kościół został zbudowany na planie wydłużonego prostokąta, bez wydzielonego zewnętrznie prezbiterium. Od strony zachodniej w korpus budowli lekko wtopiono przysadzistą wieżę, przy ścianie południowej umieszczono kruchtę, a przy wschodnim krańcu ściany północnej korpusu usytuowano zakrystię (nie zlicowaną ze ścianą wschodnią).
Mury kościoła wzmocniły jedynie dwie przypory, rozmieszczone dość nietypowo przy południowo – wschodnim narożniku korpusu i przy północno – wschodnim narożniku zakrystii. Nie miały więc one za zadanie utrzymania wewnątrz sklepień, a jedynie podparcie miejsc co do których stabilności miano obawy. Elewacje korpusu kościoła ozdobiły równomiernie rozmieszczone, wysokie, ostrołukowe blendy oraz fryz tynkowany pod okapem dachu. W niektórych blendach, pierwotnie tylko po stronie południowej i wschodniej, przebite zostały ostrołuczne otwory okienne. Wschodnią ścianę zwieńczył pięcioosiowy szczyt schodkowy z lizenami przechodzącymi w sterczyny, między którymi umieszczono zamknięte półkoliście blendy rozmieszczone w układzie piramidalnym.
Wieża, podobnie jak korpus posadowiona na kamiennym cokole, w partii przyziemia otrzymała surowe elewacje, rozdzielone jedynie portalem wejściowym. W górnej części fasady zachodniej głównym motywem uczyniono dużą, ostrołucznie zamkniętą wnękę, wznoszącą się od połowy wysokości aż pod okap dachu wieży, flankowaną przez dwie pary wąskich blend. W jej wnętrzu przebito trzy wąskie otwory okienne oraz jeszcze jedną, tynkowaną wnękę o uskokowej, półkolistej archiwolcie. Bardzo podobnie ukształtowano elewację północną i południową wieży, jedynie od wschodu miejsca wystarczyło tylko na dwudzielne przeźrocze i parę blend.
Wejście do kościoła wiodło portalem od południa i wspomnianym powyżej portalem od zachodu, poprzez przyziemie wieży. Obydwa otrzymały formę ostrołuczną, z profilowanymi kształtkami ościeżami, zbliżonymi do portali w kościele farnym w Brodnicy. Wewnątrz kolejny mały portal wiódł do zakrystii, a jeszcze jeden do schodów w grubości muru południowo – zachodniego narożnika nawy. Wszystkie pomieszczenia kościoła (nawa, zakrystia, kruchta) nakryte zostały surowymi stropami belkowymi, jedynie kruchtę w przyziemiu wieży zaprojektowano ze sklepieniem krzyżowym, ale wydaje się, że nigdy nie zostało ono zrealizowane. Nawa wyróżniała się niemal jednolitą strukturą wnętrza z przeważnie półkolistymi niszami w ścianach, które od strony południowej dość regularnie korespondowały z ostrołukowymi blendami. Wnęki uskokowe utworzono także w przyziemiu wieży.
Stan obecny
Kościół zachował do dnia dzisiejszego pierwotny układ przestrzenny i gotycką formę. Jedynie w ścianie północnej korpusu przebite zostały nowe okna, otwory południowe być może poszerzono, a przeźrocza zachodnie wieży przekształcono. Odnowiono też duże fragmenty zakrystii, dach i szczyt przedsionka oraz dach nawy, który obecnie jest założony niżej niż pierwotnie (ślady oryginalnego widoczne są na wschodniej ścianie wieży).
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreußen, der Kreis Strasburg, red. J.Heise, Danzig 1891.
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.