Historia
Kościół zaczęli budować mieszkańcy osady w pierwszym dziesięcioleciu XIII wieku. Budowie świątyni patronował Henryk Brodaty, który w 1211 roku nadał Złotoryi prawa miejskie. W 1233 roku wzmiankowany był Herman, pierwszy znany pleban kościoła, przyjmuje się więc, iż w okresie tym ukończony był już transept i prezbiterium kościoła. Złotoryjski kościół pod wezwaniem Panny Marii odnotowany został w źródłach pisanych w 1269 roku.
Około roku 1270 patronat nad kościołem objął rycerski zakon Joannitów, który przez wieki miał ogromny wpływ na rozbudowę i remonty kościoła. Prace przy budowie korpusu nawowego, które rozpoczęto około połowy XIII wieku, zakończono na przełomie XIII i XIV wieku. W latach 1482 – 1485 wzniesiono wieżę zachodnią kościoła pod nadzorem mistrza budowlanego Georga Hehrückera, którego na początku prac rada miejska ostrzegła, iż zapłaci karę 10 guldenów jeśli zajdzie konieczność przerwania budowy ze względu na złą jakość. Drugą wieżę dobudowano około 1485 – 1490 roku od wschodu świątyni.
W 1526 roku patronat nad kościołem przejęło miasto. Pod opieką rady miejskiej kościół spłonął w 1576 roku, w 1598 roku rozebrana została apsyda przy południowym ramieniu transeptu i odbudowano szczyt zachodni, a w 1613 roku budowlę spustoszył kolejny pożar. Najbardziej zniszczoną wieżę północno – zachodnią odbudowano w 1621 roku, zaś sklepienia remontowano dopiero w 1678 roku. W XVIII stuleciu obie wieże zwieńczono barokowymi hełmami. W latach 1840 – 1848 założono nowy dach, podwyższając jednocześnie mury o 1,6 metra. W latach 1914 – 1918 przeprowadzono generalną renowację świątyni, odsłaniając m.in. romańskie fundamenty. Po zniszczeniach wojennych w 1951 roku kościół zabezpieczono, natomiast odbudowę przeprowadzono w latach 1958 – 1967.
Architektura
Zbudowany z ciosów piaskowca i łamanego kamienia kościół wznoszono etapami, a koncepcję całości oraz fragmentów zmieniano przynajmniej dwa razy. Najpierw na południowy – zachód od rynku miejskiego powstały fundamenty części wschodniej tj. prezbiterium (9,5 x 11,1 metra) i transeptu (8,7 x 27,1 metra), które planowano zakończyć trzema półkolistymi apsydami, lecz gdy fundamenty podniosły się powyżej poziomu terenu, prezbiterium nadano formę pięcioboczną. Pozostałe dwie apsydy u ramion transeptu nabrały półkolistych kształtów.
Wewnątrz prezbiterium przykryto sklepieniem sześciodzielnym, a oświetlały go dwa nieduże okna z maswerkami. Wejście do transeptu prowadziło od południa i północy przez bogato zdobione portale nad którymi znajdowały się rozety. Portal południowy otrzymał formę trójuskokową z półkolistą archiwoltą o kształcie półwałków, z trzema parami kolumienek z głowicami kielichowo – kostkowymi, łączącymi się w jednolity fryz. Portal północny utworzono czterosukokowy, zamknięty lekkim ostrołukiem, wysunięto przed lico muru i zwieńczono trójkątnym szczytem. Wokół ościeża umieszczono cztery pary kolumn o kielichowatych głowicach zdobionych palmetami. Bazy kolumn, podobnie jak w portalu południowym, zaopatrzono w szpony. Wnętrze transeptu planowano przykryć sklepieniem krzyżowym, ale wykonano tylko dwa przęsła, a pozostałe zapewne dopiero w trakcie budowy korpusu nawowego.
Niskie arkady świadczą o tym, że początkowo korpus nawowy planowano wznieść w formie bazyliki, czyli z nawą główną wyższą niż nawy boczne i oświetlaną własnymi oknami, lecz prace związane z drugiem etapem budowy wznowiono zgodnie z nową koncepcją, w której w XIV wieku zbudowano trójnawowy kościół halowy. Elewacje zewnętrzne korpusu opięto przyporami, obłożono okładziną ciosową i ujęto gzymsem kapnikowym. Jego wnętrze otrzymało pięć przęseł, łącznie z przęsłami podwieżowymi (dopiero założenie empory organowej spowodowało oddzielenie części zachodniej kościoła). Wejście umieszczono po stronie zachodniej, do środka prowadziły także dwa małe portale w drugim przęśle od wschodu (dziś zamurowane). Wnętrze korpusu przykryto sklepieniami krzyżowymi z żebrami tarczowymi, o przęsłach prostokątnych w nawie głównej i kwadratowych w nawach bocznych. Sklepienia wsparto na dwóch rzędach czworobocznych filarów z cokołami i z nałożonymi na nie służkami (wiązkowymi od strony naw, pojedynczymi w podłuczach arkad). Wiązki służek o kapitelach kielichowych nałożono też na ścianach naw bocznych, przy czym w nawie południowej z płaskorzeźbioną dekoracją roślinną. Arkady międzynawowe ozdobiono fazowaniem i profilowaniem, u nasady łuków założono gzyms impostowy. Po stronie wschodniej archiwolty nadwieszono na wspornikach, na wsporniki (kielichowe, ostrosłupowe, maswerkowe, zdobione motywem sznura) w części wschodniej opuszczono też żebra sklepień. Zworniki sklepienne utworzono koliste, płaskorzeźbione (np. pelikan karmiący pisklęta, zmarły wstający z trumny, anioł dmący w trąbę).
W kościele planowano wznieść dwie wieże zachodnie, ale południową doprowadzono jedynie do wysokości korony murów korpusu, pozostawiając bryłę budowli niesymetryczną (podobnie jak w kościele św. Marcina w Jaworze). Wieża północno – zachodnia była wyższa, otrzymała czworoboczną podstawę, wyżej przechodzącą w ośmiobok. Drugą wieżę dobudowano nietypowo od wschodu świątyni do prezbiterium, zmieniając jednocześnie kształt apsydy. Wieża ta otrzymała pięć kondygnacji i podparta została wysokimi przyporami umieszczonymi na przedłużeniu ścian. Na osiach wszystkich jej elewacji znalazły się smukłe okna, na dole dwudzielne z maswerkami, a wyżej pojedyncze i coraz mniejsze.
Po północnej stronie prezbiterium w pierwszej połowie XVI wieku wybudowano zakrystię, nakrytą późnogotyckim sklepieniem sieciowym, z tarczami herbowymi na skrzyżowaniach żeber. Od strony południowej natomiast przy skrzyżowaniu naw postawiona została około 1522 roku kaplica św. Krzyża, otwarta do nawy ostrołukową, fazowaną arkadą osadzoną nad gzymsem impostowym. Jej wnętrze przykryto sklepieniem krzyżowym opartym na ostrosłupowych, profilowanych wspornikach, ze zwornikiem w postaci tarczy herbowej. Oświetlenie kaplicy zapewniło szerokie i niewysokie okno z trójdzielnym maswerkiem.
Stan obecny
Zachowany do dziś kościół, za sprawą długiego procesu budowy, jest połączeniem budowli późnoromańskiej i gotyckiej, pomimo zniszczeń zadanych pożarami, o dużym poziomie autentyczności i niewielkiej ilości nowożytnych zniekształceń. Nie zachowała się północna apsyda przy transepcie, usunięta pod koniec średniowiecza w związku z budową zakrystii, oraz rozebrana południowa apsyda przy transepcie. Dużą apsydę wschodnią zastąpiła późnogotycka wieża, przy której od południa znajduje się obecnie nowożytny aneks. Wieża ta, podobnie jak wieża zachodnia, zwieńczona jest barokowym hełmem, przy czym północno – zachodnia miała zostać na początku XX wieku częściowo rozebrana i odbudowana ze względu na zły stan. Nie zachowało się pierwotne sklepienie prezbiterium, po którym pozostały służki i wsporniki. Średniowieczne sklepienia widoczne są w transepcie i korpusie nawowym, ale w zachodniej części tego ostatniego i pomiędzy filarami założono XVIII-wieczne empory. Spośród detali architektonicznych częściowo odtworzony musiał być portal zachodni, odnowiono lub wymieniono też część maswerków okiennych.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Jarzewicz J., Kościoły romańskie w Polsce, Kraków 2014.
Kozaczewska-Golasz H., Halowe kościoły z XIII wieku na Śląsku, Wrocław 2015.
Pilch J., Leksykon zabytków architektury Dolnego Śląska, Warszawa 2005.
Świechowski Z., Architektura romańska w Polsce, Warszawa 2000.
Świechowski Z., Architektura na Śląsku do połowy XIII wieku, Warszawa 1955.