Historia
Pierwsze znane prywatne majątki ziemskie istniały w Zębowicach (Semmelwitz) w początkach XIV wieku. W latach 20-tych tamtego stulecia swoje dobra miał tam dziedziczny wójt pobliskiego Jawora o imieniu Hannos, który w 1326 roku sprzedał 5 grzywien rocznego czynszu ze wsi szpitalowi w Jaworze. W drugiej połowie XIV wieku wzmiankowane były młyny, sołectwo, folwark i różne grunty rolne. W 1373 roku jeden z folwarków zwany Gehege, sprzedany został przez Hannosa Culdicza młodszego Guntherowi Schellendorfowi, który z kolei dał go swej żonie Mancie. Drugi folwark znajdujący się w posiadaniu rycerza Heinricha von Czirn z Myślinowa został w 1380 roku sprzedany mieszczaninowi z Jawora, Konradowi Skallowi. W kolejnych latach dobra zębowickie znajdowały się ze względu na bliskość Jawora głównie w kręgu zainteresowań rodzin mieszczańskich: Lautirbachów, Langów, Rabenów, Tschenów czy Hannosa Weygila, zaś rycerze przewijali się jedynie sporadycznie.
W XV wieku sytuacja majątkowa wsi nie zmieniła się zbytnio, choć dobra w Zębowicach mieli też rycerze, np. w 1402 roku Jone von Schweinichen, w 1407 roku jego żona Ilza, w 1406 roku kuzyni Hannos i Hans von Liebenthal, którzy zapisali młyn Hartliebowi Runge, a w 1417 roku Hannus von Czedlicz, który zapisał żonie cztery łany. Spośród wszystkich powyższych posiadaczy ziemskich z Zębowic pozycją społeczną wyróżniali się wójt jaworski Hannos, a później Heinrich von Czirn, zaufany rycerz księżnej Agnieszki, jednak żaden z nich nie miał specjalnych powodów by rezydować w Zębowicach. Dlatego być może wieża wzniesiona została przez nieznanego fundatora w drugiej lub trzeciej ćwierci XIV wieku.
W XV i XVI wieku Zębowice zamieszkiwane były przez mieszczańskich lenników, a nie przez ich szlacheckich panów zwierzchnich. Od 1524 roku tymi ostatnimi byli opaci lubiąscy, którzy wydali wówczas zgodę Andreasowi Schafferowi na przekazanie wsi Jostowi von Zedlitz o przydomku Affe. W 1533 roku Hans Reibnitz sprzedać miał wieś Hansowi von Seidlitz, ten zaś w 1559 roku przekazał wszelkie prawa nad poddanymi Zębowic (Georgiem Rabe i Christophem Hoffrichterem) wraz z ich służbą konną i innymi posługami dziedzicowi wsi Danielowi von Seydlitz. W 1624 roku właścicielem Zębowic był Caspar von Warnsdorf, być może jednak wówczas wieża, jak wiele innych budowli tego typu, nie pełniła już funkcji rezydencjonalnych, a została przekształcona w spichlerz.
Architektura
Wieżę usytuowano po wschodniej stronie Młynówki, przekopanej równolegle do rzeki Nysy Szalonej, na południowym krańcu wsi. Wzniesiono ją na planie prostokąta o wymiarach 9 x 5,2 metra z dłuższym, frontowym bokiem zwróconym na południe. Otrzymała cztery kondygnacje sięgające około 13-14 metrów wysokości, była więc okazałą budowlą jak na wieżę mieszkalną. Grubość murów w przyziemiu wyniosła około 1 metra, choć na wyższych kondygnacjach wznoszono je coraz cieńsze, z powodu umieszczania 10-15 cm odsadzek służących do mocowania belek stropów.
Wejście do wnętrza utworzono w ostrołucznym, sfazowanym portalu na poziomie gruntu, mniej więcej pośrodku elewacji południowej. Zabezpieczano go ryglami osadzanymi w dwóch parach otworów w murze, przy czym jeden z nich wyścielony został drewnem. Wewnątrz przyziemie jak w większości tego typu budowli zapewne pełniło funkcje gospodarcze. Doświetlane było jedynie wąskimi otworami szczelinowymi. Komunikację pionową zapewniały w wieży drabiny lub wewnętrzne drewniane schody przeprute przez płaskie stropy.
Piętra pełniły już funkcje mieszkalne, choć oświetlające je czworoboczne okna były stosunkowo nieduże. Osadzono je w rozglifionych do wnętrza, zamkniętych łukami odcinkowymi wnękach, sięgających do poziomu parapetów. Pierwotnie wszystkie ich okiennice mogły być blokowane ryglami, działającymi na podobnej zasadzie jak przy drzwiach wejściowych. Przypuszczalnie na piętrach znajdowały się też latryny, być może w postaci wykuszy, przynajmniej jedno pomieszczenie powinien też ogrzewać kominek (być może znajdował się we wnęce na trzeciej kondygnacji).
Stan obecny
Wieża mieszkalna w Zębowicach to najlepszy przykład możliwości odkrywania średniowiecznych, bardzo dobrze zachowanych zabytków architektury nawet współcześnie. Dostrzeżona została dopiero w 2007 roku przez prezesa Towarzystwa Społeczno – Kulturalnego Jawora, Bogdana Krupkę, który słusznie określił ją jako mieszkalną wieżę rycerską. Spośród pierwotnych detali architektonicznych zachował się XIV-wieczny portal wejściowy oraz jeden nie zamurowany otwór w przyziemiu w elewacji południowej, prawdopodobnie poszerzony w okresie nowożytnym. Okna na wyższych kondygnacjach również mogą być pierwotne. We wnętrzu zachował się strop, nie wiadomo jednak jeszcze czy jest on średniowieczny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Chorowska M., Dudziak T., Jaworski K., Kwaśniewski A., Zamki i dwory obronne w Sudetach. Tom II, księstwo jaworskie, Wrocław 2009.