Historia
Najstarsze śladu nieobronnego jeszcze osadnictwa na wzgórzu w Zawadzie Lanckorońskiej sięgały epoki brązu i wiązane mogą być zarówno z kulturą łużycką, jak i kulturą pilińską, młodsze zaś z kultur kyjatycką i kulturą Gava. Pierwsze obwałowania zaczęto wznosić dopiero w okresie wczesnego średniowiecza około początku IX wieku. Gród z pewnością funkcjonował już w drugiej połowie IX wieku, natomiast jego ostateczny upadek, związany z pożarem ostatniej fazy wału, nastąpił najprawdopodobniej w X wieku, zapewne w jego drugiej połowie. Nie wiadomo jaki był powód niszczycielskiego pożaru. Mogło to być przypadkowe zaprószenie ognia, lecz przyczyny mogły być również natury militarno-politycznej, przy czym wiązać można by z tymi wydarzeniami ukrycie w glinianym naczyniu zakopanego skarbu srebrnych i szklanych ozdób pochodzenia ruskiego, odnalezionych w głównej części grodu. Z powodu niezbyt precyzyjnego datowania dendrochronologicznego nie wiadomo czy upadek grodu w Zawadzie Lanckorońskiej związany był z okresem w którym tereny Małopolski włączone zostały do państwa czeskiego, momentem podboju tych ziem przez Piastów i przyłączeniem do państwa polskiego, czy też z jeszcze innym, nieodnotowanym w kronikach wydarzeniem (np. najazdem Madziarów lub lokalnymi walkami międzyplemiennymi). Okres funkcjonowania wczesnośredniowiecznego grodu w Zawadzie Lanckorońskiej pokrywał się z okresem istnienia najbliżej położonych, dużych grodów z okresu plemiennego: w Naszacowicach w Kotlinie Sądeckiej i w Zawadzie koło Tarnowa.
Architektura
Gród usytuowany został na lewym brzegu Dunajca, na rozległym wzniesieniu górującym nad okolicznymi terenami. W swym ostatecznym kształcie było to założenie dwuczłonowe z głównym, usytuowanym w najwyższym punkcie wzgórza, zdwojonym obwodem obwałowań na planie zbliżonym do trapezu wielkości 2,3 ha i dodatkową linią wałów po stronie północnej (tzw. Zamczysko) oraz położonym na północnym – wschodzie rozległym podgrodziem (zwanym Mieścisko), o kształcie zbliżonym do czworoboku, otaczającym teren prawie 6,7 ha. Oba człony dość nietypowo stykały się jedynie narożami, w miejscu gdzie rozdzielało je siodłowate zagłębienie terenu. Na terenie podgrodzia brał również swój początek niewielki strumień, nie wiadomo jednak czy przepływał pod obwałowaniami i był wykorzystany w fortyfikacjach grodu.
Najstarsze obwałowania, składające się z pojedynczej linii wału na tzw. Zamczysku, otoczyły teren zaledwie 1 ha. Zewnętrzną i wewnętrzną ścianę tego wału tworzyły palisady z pionowo wkopanych słupów, a przestrzeń między nimi, szerokości około 7 metrów, wypełniono gliną. Wysokość zewnętrznej ściany wału przekraczała 5 metrów. Faza druga grodu wczesnośredniowiecznego wiązała się z naprawą pierwszego, starego wału. Przyczyna jego destrukcji nie jest jasna, w każdym razie na pewno nie był nią pożar. Być może powodem było szybsze po południowej i zachodniej stronie grodu obsuwanie się na zewnątrz drewnianych elementów obwarowań. Naprawiony odcinek wału wyglądał analogicznie jak starszy, zarówno jeśli chodzi o technikę budowy, jak i wymiary. Funkcjonowanie tej fazy wału zakończył gwałtowny pożar o nieznanej przyczynie.
Początek trzeciej fazy grodu wczesnośredniowiecznego, datowanej na ostatnią ćwierć IX wieku, wiązał się z zasadniczą zmianą techniki budowy wałów, jak i powiększeniem areału grodu o podgrodzie. Główny człon grodu obejmowała już wówczas podwójna linia wałów, a dodatkowo od strony północnej dodano jeszcze trzeci wał. Czworokątne podgrodzie otoczono pojedynczą linią umocnień. Powierzchnia całego założenia wynosiła około 9 ha. Wszystkie wały zbudowano dokładnie w ten sam sposób, wyłącznie przy użyciu obrobionych dębów. Ich podstawę tworzył ziemny szaniec o szerokości od 8 do 15 metrów oraz wysokości 2-3 metry. Na jego szczycie postawiono wał drewniano – ziemny w konstrukcji przekładkowej, szeroki u podstawy na 4,5 – 5,5 metra. Zewnętrzną ścianę wału tworzyła palisada z pionowo wkopanych, okrągłych w przekroju słupów. Wysokość ściany zewnętrznej wału przekraczała z całą pewnością 5 metrów.
W zewnętrznym wale głównej części grodziska odkryto pozostałości dwóch bram, wschodniej i zachodniej. Pierwsza miała 3,5 metra szerokości, druga 4 metry szerokości. Nad bramami prawdopodobnie znajdowały się komory strażnicze, których wysokość mogła sięgać do poziomu wału (tak znaczna wysokość wskazywałaby na ich dwa poziomy). Wejścia zamykałyby drewniane, dwuskrzydłowe wierzeje, otwierane do wnętrza grodu i osadzone na czopach, które najpewniej były blokowane poprzeczną belką.
Cechą charakterystyczną grodu w Zawadzie Lanckorońskiej (a także wielu innych grodów z trenu Małopolski) był brak zabudowań mieszkalnych poza rejonem wałów (nie licząc pojedynczych odnajdywanych półziemianek, jam zasobowych, czy jam posłupowych). Spowodowane mogło to być pobieraniem ziemi do budowy kolejnych faz wału z jego najbliższego sąsiedztwa. Ogólnie liczbę domostw na terenie głównej części grodu szacuje się na około 30-40, natomiast podgrodzie w większej części było niezabudowane, być może pełniąc funkcje refugialne, jako duży obronny obóz wykorzystywany w chwilach zagrożenia.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Dąbrowska E., Wielkie grody dorzecza górnej Wisły, Warszawa 1973.
Krąpiec M., Poleski J., Dwa grodziska wczesnośredniowieczne w Zawadzie Lanckorońskiej i Naszacowicach – datowanie metodą archeologiczną i dendrochronologiczną, „Przegląd Archeologiczny”, nr 44, 1996.
Sypek A., Sypek R., Zamki i obiekty warowne ziemi krakowskiej, Warszawa 2004.