Historia
Początki osadnictwa na wzgórzu w Zawadzie Lanckorońskiej sięgały epoki brązu. Mogły być związane zarówno z ludnością kultury łużyckiej, jak i z kulturą pilińską, młodsze zaś z kulturą kyjatycką i kulturą Gava. Pierwsze obwałowania zaczęto wznosić dopiero w okresie wczesnego średniowiecza, około początku IX wieku. Gród z pewnością funkcjonował już w drugiej połowie IX wieku, natomiast jego ostateczny upadek, związany z pożarem ostatniej fazy wału, nastąpił najprawdopodobniej w X wieku, zapewne w jego drugiej połowie. Nie wiadomo jaki był powód niszczycielskiego pożaru. Mogło to być przypadkowe zaprószenie ognia, lecz przyczyny mogły być również natury militarno-politycznej, przy czym wiązać można by z tymi wydarzeniami ukrycie w glinianym naczyniu zakopanego skarbu srebrnych i szklanych ozdób pochodzenia ruskiego, odnalezionych w głównej części grodu. Z powodu niezbyt precyzyjnego datowania dendrochronologicznego nie wiadomo czy upadek grodu w Zawadzie Lanckorońskiej związany był z okresem w którym tereny Małopolski włączone zostały do państwa czeskiego, momentem podboju tych ziem przez Piastów i przyłączeniem do państwa polskiego, czy też z jeszcze innym, nieodnotowanym w kronikach wydarzeniem (np. najazdem Madziarów lub lokalnymi walkami międzyplemiennymi). Okres funkcjonowania wczesnośredniowiecznego grodu w Zawadzie Lanckorońskiej pokrywał się z okresem istnienia najbliżej położonych, dużych grodów z okresu plemiennego: w Naszacowicach w Kotlinie Sądeckiej i w Zawadzie koło Tarnowa.
Architektura
Gród usytuowany został na lewym brzegu Dunajca, na rozległym wzniesieniu górującym nad okolicznymi terenami, obejmującym dwa sąsiadujące ze sobą wypłaszczenia szczytowe, położone około 110 metrów ponad dnem doliny zalewowej. W swym ostatecznym kształcie było to założenie dwuczłonowe, z głównym, usytuowanym w najwyższym punkcie wzgórza, zdwojonym obwodem obwałowań na planie zbliżonym do trapezu o wielkości 2,3 ha i z dodatkową linią wałów po stronie północnej (tzw. Zamczysko). Dodatkowo na północnym – wschodzie usytuowano rozległe podgrodzie (zwane Mieścisko), o kształcie zbliżonym do czworoboku, otaczającym teren prawie 6,7 ha. Oba człony dość nietypowo stykały się jedynie narożami, w miejscu gdzie rozdzielało je siodłowate zagłębienie terenu. Na terenie podgrodzia brał swój początek niewielki strumień, nie wiadomo jednak czy przepływał pod obwałowaniami i był wykorzystany w fortyfikacjach grodu. Strumień spływał niewielkim jarem, który musiał być wkomponowany w obwarowania w celu zachowania integralności fortyfikacji.
Najstarsze obwałowania na tzw. Zamczysku, składające się z pojedynczej linii wału, otoczyły teren zaledwie 1 ha. Zewnętrzną i wewnętrzną ścianę tego wału tworzyły palisady (częstokoły) z pionowo wkopanych słupów, a przestrzeń między nimi, szerokości około 7 metrów, wypełniona była gliną. Wysokość ściany zewnętrznej najstarszego wału musiała wynosić co najmniej 4 metry. Doliczając do tego wysokość przedpiersia, które najprawdopodobniej tworzyły górne końce słupów ściany zewnętrznej, różnica między poziomem gruntu przed wałem, a szczytem ściany zewnętrznej wynosić musiała co najmniej 5 metrów. Górna powierzchnia wału była płaska. Przypuszczalnie górne końce słupów musiały być w jakiś sposób powiązane z wałem, gdyż inaczej parcie masy gliny wypełniska wału spowodowałoby szybkie odchylenie ściany na zewnątrz i w konsekwencji zawalenie.
Faza druga grodu wczesnośredniowiecznego wiązała się z naprawą pierwszego wału. Przyczyna jego destrukcji nie jest jasna, w każdym razie na pewno nie był nią pożar. Być może powodem było szybsze po południowej i zachodniej stronie grodu obsuwanie się na zewnątrz drewnianych elementów obwarowań. Naprawiony odcinek wału wyglądał analogicznie jak starszy, zarówno jeśli chodzi o technikę budowy, jak i wymiary. Ścianę zewnętrzną tworzyły dębowe słupy wkopane w grunt nie głębiej niż 40-50 cm. Ich końce były płasko ścięte, średnica wynosiła 25-30 cm. Słupy te układały się dokładnie na tej samej linii co starsze, jednak ich dolne końce zalegały około 1,2 metra wyżej. Słupy zewnętrznej ściany nie przylegały ściśle do siebie, gdyż luki między nimi miały szerokość 10-15 cm. Być może pierwotnie po wewnętrznej stronie ściany funkcjonował rodzaj szalunku z ułożonych poziomo, jedna nad drugą, belek lub dranic, które zapobiegałyby wymywaniu gliny z wypełniska wału przez deszcze i wody roztopowe. Pierwotna wysokość ściany zewnętrznej wału musiała być zbliżona do wysokości ściany wału starszego. Funkcjonowanie drugiej fazy wału zakończył gwałtowny pożar o nieznanej przyczynie.
Początek trzeciej fazy grodu wczesnośredniowiecznego, datowanej na ostatnią ćwierć IX wieku, wiązał się z zasadniczą zmianą techniki budowy wałów, jak i powiększeniem areału grodu o z grubsza prostokątne podgrodzie wielkości 220 x 300 metrów. Główny człon grodu obejmowała już wówczas podwójna linia wałów, rozdzielona przestrzenią od 20 do 30 metrów, a dodatkowo od strony północnej dodano jeszcze trzeci wał. Czworoboczne podgrodzie otoczono pojedynczą linią umocnień. Powierzchnia całego założenia wynosiła około 9 ha. Wszystkie wały zbudowano dokładnie w ten sam sposób, wyłącznie przy użyciu obrobionych dębów, choć wały zewnętrzne grodu oraz wały podgrodzia za podstawę otrzymały ziemny, trapezowaty w przekroju szaniec, o szerokości od 8 do 15 metrów oraz wysokości 2-3 metry, natomiast wał wewnętrzny osadzono na pozostałościach starszej konstrukcji. Na szczycie szańca postawiono wał drewniano – ziemny w konstrukcji przekładkowej, szeroki u podstawy na 3 – 5,5 metra. Konstrukcja ta składała się z kilkunastu warstw ułożonych poziomo, poprzecznie do biegu wału belek. Kolejne warstwy rozdzielone były nielicznymi belkami ułożonymi równolegle do biegu wału. Luki między nimi wypełniono gliną. Zewnętrzną ścianę wału tworzyła palisada z pionowo wkopanych, okrągłych w przekroju słupów o średnicy 15-30 cm, których górne końce tworzyły zapewne przedpiersie wału. Całkowita wysokość ściany zewnętrznej wału przekraczała z całą pewnością 5 metrów, przy czym najpewniej nie była ona idealnie pionowa, lecz lekko nachylona w kierunku środka wału. Lico wewnętrzne wału było pierwotnie oszalowane, przypuszczalnie poziomo, jedna nad drugą ułożonymi dranicami, wzmocnionymi pionowo ustawionymi słupami.
W zewnętrznym wale głównej części grodziska odkryto pozostałości dwóch bram, wschodniej i zachodniej. Pierwsza miała 3,5 metra szerokości, druga 4 metry szerokości. Tworzyły je dwa rzędy palisad ustawionych poprzecznie do linii wału. Przejazd bramy zachodniej symetrycznie rozdzielały dwie pary pionowo wkopanych słupów, a przy ścianach znajdowały się kolejne słupy. Ich zadaniem było podtrzymywanie górnych kondygnacji, bowiem nad bramami prawdopodobnie znajdowały się komory strażnicze, których wysokość mogła sięgać do poziomu wału (tak znaczna wysokość wskazywałaby na ich dwa poziomy). Przejazdy bramne zamykałyby drewniane, dwuskrzydłowe wierzeje, otwierane do wnętrza grodu i osadzone na czopach, które najpewniej były blokowane poprzeczną belką. Przynajmniej jedna podobna brama musiała również funkcjonować w linii wału wewnętrznego. Wjazd na podgrodzie odbywał się za pomocą bramy usytuowanej na styku z główną częścią grodu. Kolejna brama zapewne funkcjonowała w północno – wschodniej części podgrodzia.
Cechą charakterystyczną grodu w Zawadzie Lanckorońskiej (a także wielu innych grodów z trenu Małopolski) był brak zabudowań mieszkalnych poza rejonem wałów (nie licząc pojedynczo odnajdywanych półziemianek, jam zasobowych, czy jam posłupowych). Spowodowane mogło to być pobieraniem ziemi do budowy kolejnych faz wału z jego najbliższego sąsiedztwa. Ogólnie liczbę domostw na terenie głównej części grodu szacuje się na około 30-40, natomiast podgrodzie w większej części było niezabudowane, być może pełniąc funkcje refugialne, jako duży obronny obóz wykorzystywany w chwilach zagrożenia.
Stan obecny
Teren grodziska jest dziś pokryty w niewielkim stopniu drzewami bukowymi, natomiast większą część jego obszaru zajmują pola uprawne, co przyczyniło się do częściowego zniwelowania (rozorania) średniowiecznych wałów. Pomimo tego w niektórych miejscach podgrodzia posiadają one do dziś imponującą wysokość 7 metrów (północno – wschodnia część Mieściska), w innych dochodzą do około 6-7 metrów wysokości (zachodnia i południowa część Mieściska). Na terenie Zamczyska obwałowania na przestrzeni wieków zostały mocniej zniwelowane. Przetrwały odcinki wału zewnętrznego i wewnętrznego, przy czym różnica wysokości pomiędzy nimi wciąż miejscami wynosi aż 6 metrów (różnica wysokości między krawędzią pierwszego wału, a dnem suchej fosy między wałami wynosi około 10 metrów). Jeszcze większa jest różnica wysokości z krótszym trzecim wałem Zamczyska, wynosząca aż 14 metrów.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bogdanowski J., Architektura obronna w krajobrazie Polski, Warszawa 2002.
Dąbrowska E., Wielkie grody dorzecza górnej Wisły, Warszawa 1973.
Krąpiec M., Poleski J., Dwa grodziska wczesnośredniowieczne w Zawadzie Lanckorońskiej i Naszacowicach – datowanie metodą archeologiczną i dendrochronologiczną, „Przegląd Archeologiczny”, nr 44, 1996.
Sypek A., Sypek R., Zamki i obiekty warowne ziemi krakowskiej, Warszawa 2004.
Wczesnośredniowieczne grodziska w Polsce, tom 4, red. J.Poleski, Wrocław 2019.