Historia
Parafia we wsi Zawada powstać miała według tradycji w XII wieku, ale pierwsze wzmianki źródłowe odnotowały miejscowy kościół dopiero w 1326 roku. Parafię założyć mieli wówczas benedyktyni z opactwa w Tyńcu. W 1400 roku biskup krakowski Piotr Wysz z Radolina zniósł zawadzką parafię, tworząc na jej miejscu wikarię kapitulną. Późnogotycki kościół św. Marcina został w niej zbudowany pod koniec XV wieku. Przed 1665 rokiem został gruntownie wyremontowany. Wtedy też dobudowana została wieża i być może soboty (podcienia), choć te ostatnie mogły powstać też w XVIII stuleciu. W XIX wieku wnętrze ozdobiono polichromią figuralną na stropach i ornamentalną na ścianach. W 1900 i następnie w 1966 roku kościół przeszedł gruntowną renowację, w czasie której wzmocniono konstrukcję, wyremontowano wieżę i soboty oraz wymieniono szalunek ścian i pokrycie gontem.
Architektura
Późnogotycki kościół wzniesiono w północnej części wsi, rozłożonej na stoku góry św. Marcina. Zbudowany został z drewna w konstrukcji zrębowej, a więc ze ścianami składającymi się z ułożonych poziomo wieńców z belek, łączonych w narożach (węgłach) na zamki. Utworzono w ten sposób pojedynczą nawę na planie krótkiego prostokąta zbliżonego do kwadratu, węższe prezbiterium o trójbocznym zamknięciu na wschodzie oraz zakrystię przystawioną do jego ściany północnej. Całość tworzyła układ typowy dla wiejskiego, późnośredniowiecznego budownictwa sakralnego z terenu Małopolski.
Do wnętrza kościoła wiodły dwa gotyckie portale w nawie, zachodni i południowy, oba wycięte w łuk ostry, fazowane. Portal drzwi do zakrystii zamknięty został kształtem ściętego trójliścia. Oświetlenie zapewniały nieliczne okna, utworzone jedynie po stronie południowej. Wnętrze zostało przykryte płaskim stropem, w nawie z zaskrzynieniami. Całość przykryto wspólnym dachem o pojedynczej kalenicy nad nawą i prezbiterium.
W średniowiecznym kościele rozstaw poszczególnych kozłów krokwiowych więźby dachowej dostosowany był do szerokości prezbiterium, a spodnie belki więzara wsparte w prezbiterium na najwyższym wieńcu ścian. W tej sytuacji boczne, szersze części nawy nie dawały oparcia więźbie, musiano więc przedłużyć górne partie ścian prezbiterium na nawę i obniżyć wysokość bocznych ścian nawy. W ten sposób na przedłużonych belkach ścian prezbiterium uzyskano oparcie dla więźby nad nawą, przy czym boczne części nawy, przykryte obniżonym stropem, wyglądały jak zawieszona skrzynia.
Stan obecny
Widoczna obecnie bryła kościoła częściowo zmieniła formę w stosunku do późnogotyckiego pierwowzoru. Późniejszym dodatkiem jest nadbudowana nad zachodnią częścią nawy wieża, a także otaczające nawę podcienia. Spośród gotyckich detali architektonicznych zachowały się trzy portale oraz belka tęczowa. Wystrój kościoła jest prawie w całości nowożytny, jedynie krucyfiks na balustradzie chóru pochodzi z początku XVI wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Biała karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa, kościół parafialny pw. św. Marcina, M.Grabski, nr 10728, Zawada 1996.
Brykowski R., Kornecki M., Drewniane kościoły w Małopolsce południowej, Wrocław 1984.
Cisowski B., Duda M., Szlak architektury drewnianej. Małopolska, Kraków 2005.
Krasnowolski B., Leksykon zabytków architektury Małopolski, Warszawa 2013.