Historia
Zalążkiem miasta był gród i podgrodzie zlokalizowane opodal powstałego później zamku. Pod koniec XII wieku podgrodzie, zapewne o funkcji targowej, przeniesiono bliżej drogi handlowej zwanej Niskim Traktem. W nowym miejscu nastąpił szybki rozwój osady, która w 1207 roku posiadała już kościół. Dalszy rozwój Żar zapewniła przeprowadzona prawdopodobnie przez księcia Henryka Brodatego reforma przestrzenna osady i nadanie jej prawa magdeburskiego przez Albrechta Dewina w 1260 roku.
Budowę obwarowań rozpoczęto drugiej połowie XIII wieku, w okresie gdy miastem zarządzał ród Dewinów. Przywilej ich wzniesienia Żary (Sorau) otrzymały wraz ze wspomnianym aktem lokacyjnym miasta w 1260 roku. Początkowo wzniesione zostały obwarowania drewniano-ziemne, od końca XIII wieku stopniowo wymieniane na kamienny mur obronny.
Najprawdopodobniej w pierwszej połowie XV wieku, w związku z upowszechnieniem się broni palnej i artylerii oraz zagrożeniem ze strony wojsk husyckich, obwarowania zostały wzmocnione. Wzmianki w źródłach pisanych odnotowały jeden przypadek zagrożenia miasta, w połowie XV wieku w czasie najazdu wojsk husyckich. Mury obronne spełniły wówczas raczej rolę odstraszającą, gdyż napastnicy odeszli z okupem nie podejmując walki. Następnie pod koniec XV wieku wykonano drugi, znacznie niższy pas umocnień, obiegających miasto od południa na odcinku między bramami, rozbudowano też bramny miejskie o przedbramia.
W XVIII wieku mury miejskie przestały spełniać swoją pierwotną funkcję, a niereperowane zaczęły popadać w zaniedbanie i ruinę. W początkach XIX wieku okazały się przeszkodą w dalszym rozwoju miasta. Dlatego też w 1820 roku, po pożarze miasta, przystąpiono do ich kompleksowej rozbiórki. Rozebrana została wówczas uszkodzona brama Górna, a w 1827 roku rozebrano bramę Dolną, choć pozostawiono sąsiednią wieżę. Prace rozbiórkowe i wtapianie fragmentów murów w nowożytne budynki trwały jeszcze w latach 30-tych XIX wieku.
Architektura
Miasto usytuowano po południowej stronie rzeki Żarki, w kotlinowatym poszerzeniu jej wąskiej doliny, na stosunkowo płaskim terenie (różnica poziomu między wschodnią i zachodnią bramą wynosiła około 4 metry). Od południowego – zachodu z miastem sąsiadował łączący się z rzeką strumień zwany Starą Żarką, zaś na południowym – wschodzie szereg stawów połączonych bezimiennym strumieniem. Po północnej stronie miasta, za rzeką, ciągnęły się wzgórza, sam jednak teren w pobliżu Żarki był bagienny, pokryty mokradłami.
Obwód obwarowań przyjął w planie kształt zbliżony do owalu, wydłużonego na osi wschód – zachód, obejmującego obszar około 11 ha. Jego długość wynosiła około 1400 metrów. Po stronie północnej w linię fortyfikacji włączono zamek. W pobliżu obwarowań znajdowały się dwie główne budowle sakralne miasta: kościół farny po stronie południowo – wschodniej i klasztor franciszkański po stronie południowo – zachodniej. Środek Żar zajmował czworoboczny plac rynkowy z ratuszem, połączony głównymi ulicami z dwoma bramami miejskimi.
Mur obronny zbudowano z warstwowo układanego kamienia łamanego, uzupełnianego drobniejszymi, płaskimi kamieniami tworzącymi warstwy wyrównawcze, łączonego wapienno – glinianą zaprawą. Jego grubość osiągała w przyziemiu 2 metry, a wysokość dochodziła do 8 metrów. Uzupełniały go nieregularnie rozmieszczone założone na planie prostokąta baszty wykuszowe, otwarte od strony miasta i wysunięte przed lico sąsiednich kurtyn. Co najmniej w jednym, południowo – zachodnim narożniku miasta, znajdowała się baszta cylindryczna. Od strony zewnętrznej mury zabezpieczono nawodnioną fosą, przebiegającą w ich bezpośrednim sąsiedztwie od strony północnej i zachodniej. Od wschodu jej rolę przejmowały dwa stawy: wielki zwany Pańskim i mały Młyński. Kolejne stawy znajdowały się w nieco większej odległości od obwarowań po północnej stronie miasta.
Dostęp do miasta zapewniały dwie bramy: Dolna i Górna, rozlokowane odpowiednio we wschodniej i zachodniej części obwodu. Obydwie miały formę niskich, czworobocznych w planie budynków z przejazdami w przyziemiu i pomieszczeniami straży na piętrze. Ich ochronę stanowiły sąsiednie masywne i wysokie baszty czy też wieże, jednostronnie flankujące wjazd na teren miasta. Rolę pomocniczą w komunikacji z terenami po północnej i południowej stronie miasta pełniły wąskie furty, które w razie zagrożenia można było zamurować.
Pod koniec XV wieku utworzona została druga linia umocnień. Wzniesiony został zewnętrzny, niższy mur obronny na odcinku południowym, uznanym za najbardziej zagrożony z powodu braku znaczących przeszkód wodnych. Zewnętrzny mur utworzono pomiędzy bramą Górną a Dolną. Wówczas też powstały przedbramia, wysunięte na odległość kilku metrów przed starsze bramy i linię głównych murów obronnych, poprzedzone przeprawami mostowymi nad fosą.
Stan obecny
Krótkie odcinki muru miejskiego przetrwały w północnej i wschodniej części dawnego obwodu. Najlepiej zachowany fragment fortyfikacji w Żarach znajduje się w południowo – zachodniej części ich przebiegu, tj. na ulicy Cichej i Podwalu, gdzie zachowała się kolista w rzucie baszta. Natomiast we wschodniej części miasta zachowała się wieża bramy Dolnej. W odległości kilkudziesięciu metrów, na południe od niej, znajduje się druga z wież obronnych, która od XVI wieku spełniała również funkcję dzwonnicy kościoła farnego. Zachowane odcinki muru są obniżone w stosunku do stanu pierwotnego, posiadają od 3 do 5-7 metrów i nie mają oryginalnego zwieńczenia.
pokaż wieżę bramy Dolnej na mapie
pokaż dzwonnicę/basztę na mapie
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Biała karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa, mury miejskie, W.Janowska, nr 7389, Żary 1999.
Pilch J., Kowalski S., Leksykon zabytków Pomorza Zachodniego i ziemi lubuskiej, Warszawa 2012.
Studia nad początkami i rozplanowaniem miast nad środkową Odrą i dolną Wartą (województwo zielonogórskie), red. Z.Kaczmarczyk, A.Wędzki, tom 2, Zielona Góra 1970.