Historia
Zalążkiem miasta był gród i podgrodzie, zlokalizowane opodal powstałego później zamku, pośrednio po raz pierwszy wzmiankowane już w 1007 roku, gdy odnotowana została ziemia żarska („pagus Zara”), związana z niewielkim plemieniem łużyckim. Pod koniec XII wieku podgrodzie, zapewne o funkcji targowej, przeniesiono bliżej drogi handlowej zwanej Niskim Traktem. W nowym miejscu nastąpił szybki rozwój osady, która w 1207 roku posiadała już kościół. Dalszy rozwój Żar zapewniła przeprowadzona prawdopodobnie przez księcia Henryka Brodatego reforma przestrzenna osady i nadanie jej prawa magdeburskiego przez Albrechta Dewina w 1260 roku.
Budowę obwarowań rozpoczęto w drugiej połowie XIII wieku, w okresie gdy miastem zarządzał ród Dewinów. Przywilej ich wzniesienia Żary (niem. Sorau) otrzymały wraz ze wspomnianym aktem lokacyjnym miasta w 1260 roku. Początkowo wzniesione zostały obwarowania drewniano-ziemne, od końca XIII wieku stopniowo wymieniane na kamienny mur obronny. Najprawdopodobniej w pierwszej połowie XV wieku, w związku z upowszechnieniem się broni palnej i artylerii oraz zagrożeniem ze strony wojsk husyckich, obwarowania zostały wzmocnione.
Wzmianki w źródłach pisanych odnotowały jeden przypadek zagrożenia miasta, w połowie XV wieku w czasie najazdu wojsk husyckich. Mury obronne spełniły wówczas raczej rolę odstraszającą, gdyż napastnicy odeszli z okupem nie podejmując walki. Następnie pod koniec XV wieku, na bazie doświadczeń wojen husyckich, wykonano drugi, znacznie niższy pas umocnień, obiegających miasto od południa na odcinku między bramami, rozbudowano też bramny miejskie o przedbramia.
W XVIII wieku mury miejskie przestały spełniać swoją pierwotną funkcję, a niereperowane zaczęły popadać w zaniedbanie i ruinę. W początkach XIX wieku okazały się przeszkodą w dalszym rozwoju miasta. Dlatego też w 1820 roku, po pożarze miasta, przystąpiono do ich kompleksowej rozbiórki. Rozebrana została wówczas uszkodzona brama Górna, a w 1827 roku rozebrano bramę Dolną, choć pozostawiono sąsiednią wieżę. Prace rozbiórkowe i wtapianie fragmentów murów w nowożytne budynki trwały jeszcze w latach 30-tych XIX wieku.
Architektura
Miasto usytuowano po południowej stronie rzeki Żarki, w kotlinowatym poszerzeniu jej wąskiej doliny, na stosunkowo płaskim terenie (różnica poziomu między wschodnią i zachodnią bramą wynosiła około 4 metry). Od południowego – zachodu z miastem sąsiadował łączący się z rzeką strumień zwany Starą Żarką, zaś na południowym – wschodzie szereg stawów połączonych bezimiennym strumieniem. Po północnej stronie miasta, za rzeką, ciągnęły się wzgórza, sam jednak teren w pobliżu Żarki był bagienny, pokryty mokradłami.
Obwód obwarowań przyjął w planie kształt zbliżony do owalu, wydłużonego na osi wschód – zachód, obejmującego obszar około 11 ha. Jego długość wynosiła około 1400 metrów. Po stronie północnej w linię fortyfikacji włączono zamek. W pobliżu obwarowań znajdowały się dwie główne budowle sakralne miasta: kościół farny po stronie południowo – wschodniej i klasztor franciszkański po stronie południowo – zachodniej. Środek Żar zajmował czworoboczny plac rynkowy z ratuszem, połączony głównymi ulicami z dwoma bramami miejskimi.
Mur obronny zbudowano z warstwowo układanego kamienia łamanego, uzupełnianego drobniejszymi, płaskimi kamieniami tworzącymi warstwy wyrównawcze, łączonego wapienno – glinianą zaprawą. Jego grubość osiągała w przyziemiu 2 metry, a wysokość dochodziła do 8 metrów. Uzupełniały go nieregularnie rozmieszczone założone na planie prostokąta baszty wykuszowe, otwarte od strony miasta i wysunięte przed lico sąsiednich kurtyn. Co najmniej w jednym, południowo – zachodnim narożniku miasta, znajdowała się baszta cylindryczna. Od strony zewnętrznej mury zabezpieczono nawodnioną fosą, przebiegającą w ich bezpośrednim sąsiedztwie od strony północnej i zachodniej. Od wschodu rolę fosy przejmowały dwa stawy: wielki zwany Pańskim i mały Młyński. Kolejne stawy znajdowały się w nieco większej odległości od obwarowań po północnej stronie miasta.
Dostęp do miasta zapewniały dwie bramy: Dolna i Górna, rozlokowane odpowiednio we wschodniej i zachodniej części obwodu. Obydwie miały formę niskich, czworobocznych w planie budynków z przejazdami w przyziemiu i pomieszczeniami straży na piętrze. Ich ochronę stanowiły sąsiednie masywne i wysokie baszty czy też wieże, jednostronnie flankujące wjazd na teren miasta. Rolę pomocniczą w komunikacji z terenami po północnej i południowej stronie miasta pełniły wąskie furty, które w razie zagrożenia można było zamurować.
Pod koniec XV wieku utworzona została druga linia umocnień. Wzniesiony został zewnętrzny, niższy mur obronny na odcinku południowym, uznanym za najbardziej zagrożony z powodu braku znaczących przeszkód wodnych. Zewnętrzny mur utworzono pomiędzy bramą Górną a Dolną. Wówczas też powstały przedbramia, wysunięte na odległość kilku metrów przed starsze bramy i linię głównych murów obronnych, poprzedzone przeprawami mostowymi nad fosą.
Stan obecny
Krótkie odcinki muru miejskiego przetrwały w północnej i wschodniej części dawnego obwodu. Najlepiej zachowany fragment fortyfikacji w Żarach znajduje się w południowo – zachodniej części ich przebiegu, tj. na ulicy Cichej i Podwalu, gdzie zachowała się kolista w rzucie baszta. Natomiast we wschodniej części miasta zachowała się wieża bramy Dolnej. W odległości kilkudziesięciu metrów, na południe od niej, znajduje się druga z wież obronnych, która od XVI wieku spełniała również funkcję dzwonnicy kościoła farnego. Zachowane odcinki muru są obniżone w stosunku do stanu pierwotnego, posiadają od 3 do 5-7 metrów i nie mają oryginalnego zwieńczenia.
pokaż wieżę bramy Dolnej na mapie
pokaż dzwonnicę/basztę na mapie
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Biała karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa, mury miejskie, W.Janowska, nr 7389, Żary 1999.
Kowalski S., Zabytki architektury województwa lubuskiego, Zielona Góra 2010.
Pilch J., Kowalski S., Leksykon zabytków Pomorza Zachodniego i ziemi lubuskiej, Warszawa 2012.
Studia nad początkami i rozplanowaniem miast nad środkową Odrą i dolną Wartą (województwo zielonogórskie), red. Z.Kaczmarczyk, A.Wędzki, tom 2, Zielona Góra 1970.