Historia
Fundatorami klasztoru byli cystersi oliwscy, którzy otrzymali Żarnowiec od książąt pomorskich około 1215 roku. Fundacja nastąpiła parędziesiąt lat później, z pewnością przed 1245 rokiem, gdyż wówczas bulla protekcyjna papieża Innocentego IV wzięła pod opiekę klasztor w Oliwie i wszystkie jego posiadłości, w tym także „jezioro położone obok siedziby zakonnic”. Z akt opactwa oliwskiego wynika, iż w 1267 roku istniał już konwent w „Sarnowitz”. Oficjalnie klasztor zatwierdzony został przez panującego księcia Mestwina II w 1279 roku. W 1283 roku w źródłach pisanych odnotowano brata Gerlach, prepozyta zakonnic.
Nowy klasztor od samego początku był całkowicie podporządkowany opactwu w Oliwie, zarówno pod względem kościelnym jak i administracyjnym. Zależność taka była wyjątkowa wśród polskich zgromadzeń cysterek, być może wpłynął na nią zakaz zakładania żeńskich zgromadzeń wydany przez kapitułę generalną zakonu w 1228 roku. Prawdopodobnie cystersi oliwscy uzyskali od papieża specjalną zgodę na fundację i przez to objęli nad nią całkowitą władzę. Musieli za to sprawować opiekę nad cysterkami np. poprzez liczne nadania, w tym zagospodarowane już wsie. Ponadto własnością zakonnic stały się okoliczne lasy, Jezioro Żarnowieckie, rzeka Piaśnica na odcinku od jeziora do morza oraz część samego brzegu morskiego. Książę nadał natomiast cysterkom specjalne przywileje sądownicze i ekonomiczne.
Klasztor posiadał folwark, na terenie którego pracowały konwerski, czyli zakonnice niewykształcone, nie składające pełnych ślubów zakonnych. Do folwarku należała ziemia uprawna o dość słabej glebie, na której uprawiano żyto i owies. Prawdopodobnie rozwinięto także hodowlę owiec, która dostarczała wełny potrzebnej na odzież zakonną. Na rzecz klasztoru pracowały także młyny, folusze i browar.
Budowa kościoła i zabudowań klasztornych trwała blisko pół wieku. Rozpoczęła się prawdopodobnie w 1279 roku, po zatwierdzeniu konwentu przez księcia. Zakończenie prac nad kościołem nastąpiło w pierwszej połowie XIV wieku, ale data jego konsekracji nie jest znana. Pierwsza wzmianka o nowej świątyni pojawiła się w 1342 roku. Wznoszenie zabudowań klauzury trwało prawdopodobnie nieco dłużej i zakończyło się w drugiej połowie XIV wieku. W tym czasie też dobudowano zakrystię, lecz w 1389 cały kościół spłonął i wymagał gruntownej odbudowy. W jej trakcie wzniesiono przy nim niską wieżę, poszerzono przypory, założono sklepienia i wykonano malowidła ścienne. Dodatkowo na początku XV wieku dobudowano kruchtę, a w 1409 roku wzniesiono budynek dla ojców cystersów opiekujących się klasztorem, tzw. Opatówkę. Kościół od samego początku oprócz klasztornego był także świątynią parafialną.
Na początku XIV wieku, po zajęciu Gdańska w 1308 roku, klasztor znalazł się w obrębie państwa krzyżackiego. W 1342 roku ówczesny wielki mistrz Ludolf von König zatwierdził cysterkom wszystkie przywileje i nadania, ustalono również granice posiadłości zakonnic. Do ich oznaczenia użyte zostały duże głazy narzutowe nazywane „Stojący” i „Boża Stopka”, znakowane dęby lub zespoły drzew, bagna, rowy i wzgórza. W kolejnych latach XIV wieku majątek klasztoru powiększał się, między innymi przez dobra bogatych szlachcianek i mieszczek wstępujących do konwentu. Cysterki posiadały nawet czynsze z gdańskich kamienic będących wianem zakonnic żarnowieckich.
Okres dobrobytu zakończył się w XV wieku. Wpierw w 1433 roku klasztor najechały wojska husyckie i wspomagające je oddziały polskie. Zakonnice co prawda przetrwały uciekając do Gdańska, lecz siedem lat później osadę klasztorną nawiedziła zaraza od której zmarło 11 sióstr. Podczas polsko-krzyżackiej wojny trzynastoletniej klasztor był dwukrotnie najeżdżany i plądrowany przez zaciężnych krzyżackich. W 1462 roku pod Żarnowcem stoczona została bitwa (zwana także bitwą pod Świecinem) zakończona zwycięstwem polskim nad krzyżakami. Poległ podczas niej dowódca wojsk krzyżackich Fritz Raveneck, którego zwłoki złożono w kościele klasztornym. Po zakończeniu wojny w 1466 roku Żarnowiec znalazł się w obrębie Prus Królewskich należących do królestwa polskiego, a na prośbę opata oliwskiego Pawła II, król Kazimierz Jagiellończyk potwierdził cysterkom wszystkie dotychczasowe przywileje. Dodatkowo w zamian za poniesione straty otrzymały one parafię pucką, którą posiadały do 1558 roku.
W pierwszej połowie XVI wieku Pomorze ogarnął ruch reformacji, skutkujący laicyzacją życia klasztornego i upadkiem dyscypliny. Konwerski uciekły do miasta, a na ich miejsce trzeba było najmować ludzi świeckich. Klasztor opuściła też znaczna ilość zakonnic, a 10 pozostałych (w 1548 roku) przestało przestrzegać klauzury. W latach 1561-1566 folwark żarnowiecki oddany został w zastaw gdańszczanom, przechodząc tym samym w ręce świeckie. Niedługo później, w 1589 roku żarnowiecki klasztor cysterek został skasowany, a ich budynki i dobra zostały przejęte przez benedyktynki z Chełmna. Trzy ostatnie cysterki odeszły z klasztoru.
Pod koniec XVI wieku nowe zakonnice przeprowadziły remont i modernizację klasztoru, wprowadzając między innymi osobne cele-sypialnie zamiast pojedynczej sali dormitorium. W 1617 roku w klasztorze po raz pierwszy wybrano ksienię, najwyższy urząd w hierarchii żeńskich zgromadzeń (wcześniej cysterki posiadały jedynie przeoryszę podległą opatowi oliwskiemu). Została nią Barbara Knutówna, patronka sławnego malarza gdańskiego Hermana Hana. Uzyskanie przez klasztor samodzielności polepszyło jego sytuację gospodarczą, lecz wzrost dobrobytu zatrzymany został przez wojny polsko szwedzkie z lat 1626-1629 i 1655-1660. Także na początku XVIII wieku zakonnice obłożono kontrybucjami w trakcie wojny północnej.
Około 1750 roku w kościele klasztornym przeprowadzono prace renowacyjne, a przy klasztorze założono szkołę dla dziewcząt. Benedyktynki stanowiły również silny ośrodek polskości, ich skład etniczny był powiem jednolity, pochodziły z rodów polskich lub dawno już spolszczonych. Dlatego też po rozbiorze Polski w 1772 roku zakonnice podano represjom ze strony władz pruskich. Ostatecznie w 1834 roku nastąpiła kasata zakonu: rząd pruski zakazał przyjmowania kandydatek do nowicjatu, wyboru ksieni oraz odebrał cały majątek. Zabudowania klasztorne przeszły na własność parafii, przy czym z powodu złego stanu wkrótce rozebrano dużą część skrzydła północnego. Pierwsze poważne prace renowacyjne przeprowadzono na przełomie XIX i XX wieku, natomiast zakonnice powróciły do Żarnowca w 1946 roku jako repatriantki z Wilna.
Architektura
Kościół klasztorny powstał jako prosta budowla jednonawowa na planie prostokąta, bez wyodrębnionego zewnętrznie prezbiterium. Po stronie wschodniej zakończony został ścianą prostą, zwieńczoną rozczłonkowanym ostrołukowymi wnękami szczytem, a od zachodu czworoboczną, smukłą wieżą dobudowaną w drugiej połowie XIV wieku. Na południu przystawiona została do kościoła gotycka kruchta i zakrystia, obie zwieńczone prostymi szczytami schodkowymi, podobnymi do większego szczytu umieszczonego nad ścianą zachodnią. Elewacje kościoła opięto uskokowymi, wydatnymi przyporami, a przestrzeń pomiędzy nimi przepruto wysokimi, ostrołukowymi oknami. Od północy, gdzie przylgnęły zabudowania klasztorne, okna były krótsze z uwagi na jednospadowy dach krużganka. Główne wejście do nawy usytuowano po stronie południowej, ponadto istniały jeszcze trzy portale północne: dwa z krużganka i jeden z klasztoru na chór.
Wewnątrz wschodnią część prezbiterialną wyodrębniono poprzez podwyższenie kamiennej posadzki pokrywającej cały kościół. W części zachodniej natomiast umieszczono emporę zakonnic, pierwotnie wspartą na odsadzkach, umieszczonych przy ścianach wzdłużnych nawy. Jej wnętrze dostępne było z zachodniego skrzydła klauzury oraz z kościoła poprzez schody umieszczone w grubości muru północnego. Od wiernych zakonnice oddzielała krata. Nawa i prezbiterium zwieńczone zostały ośmioprzęsłowym sklepieniem gwiaździstym z 1389 roku, przy czym każdemu przęsłu odpowiadała po stronie południowej zewnętrzna przypora, a po stronie północnej przypora wciągnięta do wnętrza. Żebra sklepień spięto zwornikami ozdobionymi portretami kobiecych i męskich głów, czasem wici roślinnych, a także figur przedstawiających rolników czy anioły. Zakrystię przykryto dwuprzęsłowym sklepieniem krzyżowo – żebrowym, podtrzymywanym przez płaskorzeźbione wsporniki ze sztucznego kamienia z symbolami ewangelistów, przedstawieniami postaci, głów i formami architektonicznymi.
Kościół klasztorny charakteryzowała typowa dla cystersów prostota, a jednocześnie wysoka technika budowlana, wyczucie proporcji, wysmukłość i prawie całkowity brak detali zdobniczych. Wyjątkiem były jedynie rzeźby na wspornikach sklepień i zwornikach. Wyróżnikiem świątyni była także wieża zachodnia. Sądząc po resztkach kominka na trzeciej kondygnacji, wykorzystywana była jako wartownia lub punkt sygnalizacyjny (widać z niej nawet płynące po morzu okręty).
Zabudowania klauzury zgrupowane wokół czworobocznego wirydarza usytuowano po północnej stronie kościoła. W ich skład wchodziły dwa połączone krużgankami skrzydła: północne i zachodnie, oraz dodatkowe skrzydło boczne i wieża ustępowa z gankiem. Krużganki zwieńczone były sklepieniami krzyżowo – żebrowymi, podtrzymywanymi przez ceglane, geometryczne wsporniki, a oświetlane rzędami ostrołukowych okien umieszczonych w głębokich wnękach. W części południowej ponad krużgankiem funkcjonowało poddasze, dostępne ze skrzydła zachodniego. Prawdopodobnie służyło ono jako magazyn odzieży (westiarnia).
Najważniejszą częścią żarnowieckiej klauzury było dwukondygnacyjne, częściowo podpiwniczone skrzydło zachodnie. W przyziemiu mieściło ono pięć sklepionych krzyżowo pomieszczeń z podłogami, ze względu na spadek terenu, coraz niższymi w stosunku do kościoła. W kolejności od strony południowej mieściły one: dwuprzęsłowe skryptorium (obecnie skarbiec), nieco większą ale także dwuprzęsłową bibliotekę, czteroprzęsłowy kapitularz, kolejne czteroprzęsłowe pomieszczenie i wąską trójprzesłową sień. Trzy pierwsze pomieszczenia co ciekawe otrzymały układ okien niezgodny z układem sklepień. Być może wpierw wzniesiono mur zachodni z oknami, a dopiero później sklepienia przy innym układzie wnętrz niż pierwotnie planowany. Kapitularz zwieńczono sklepieniem krzyżowo – żebrowym opartym na pojedynczym filarze wykonanym z wapienia. Pierwotnie prawdopodobnie wzdłuż jego ścian znajdowały się ławy lub siedziska dla zakonnic obradujących pod przewodnictwem przeoryszy. Górne piętro, dostępne przez klatkę schodową po stronie południowo – zachodniej, mieściło dormitorium, w średniowieczu pozbawione cel, a zajęte przez umieszczone przy ścianach sienniki. Zwieńczone było stropem belkowym i oświetlane przez małe okna osadzone w głębokich wnękach, przy elewacji wschodniej ozdobionych od zewnątrz ostrołukami (elewacja zachodnia była gładka). Powyżej znajdowało się jeszcze poddasze z więźbą dachową.
Skrzydło północne było dwukondygnacyjne i podpiwniczone. Właśnie do niego prowadziło główne wejście do klasztoru, osadzone w wysokiej ostrołukowej wnęce elewacji północnej, wiodącej do sklepionej krzyżowo sieni. Z sieni bogato profilowany portal prowadził do wschodniego krużganka oraz do dalszych pomieszczeń skrzydła. Sień sąsiadowała z przykrytą sklepieniem kolebkowym izbą furtianki. W jej murze znajdowały się małe okienka służące niegdyś do rozmów z interesantami przybywającymi do klasztoru. Dalej na zachód mieścił się refektarz o dziewięciu przęsłach sklepienia krzyżowo – żebrowego, wspartego na dwóch kamiennych słupach. Jego ściany rozczłonkowano wysokimi ostrołukowymi wnękami, prawdopodobnie mieszczącymi pierwotnie siedziska. W grubości muru zachodniego znajdowały się schody wiodące do trzech pomieszczeń piwnicy. Dwa z nich sklepiono kolebkowo, natomiast żebrowe sklepienie trzeciego wsparto na ośmiobocznym filarze. Wnętrze piwnicy pierwotnie oświetlały trzy okienka osadzone w murze północnym (obecnie są poniżej terenu). W murze południowym przebito zaś prostokątny otwór oraz kanał w grubości muru do refektarza. Być może był do rodzaj wodociągu, odpływu na nieczystości lub swoisty megafon. Zachodnią część skrzydła północnego oryginalnie zajmowały jeszcze dwa pomieszczenia, z których jednym mogła być fraternia. Piętro mogło być połączone poprzez ganek z wieżą ustępową znajdującą się w narożniku północno – zachodnim. Oświetlały go małe, umieszczone we wnękach okna, a elewację wschodnią zdobił schodkowy szczyt zaopatrzony w blendy. W części południowej piętra znajdował się sklepiony korytarz, szerokością mniej więcej równy krużgankowi w przyziemiu. Po stronie północnej piętra ciągnął się zaś rząd cel.
Poza kompleksem klauzury po stronie północnej w 1409 roku zbudowany został dwukondygnacyjny dom zwany opactwem, mieszczący pomieszczenia kapelana oraz opatów oliwskich i biskupów wizytujących klasztor. Budynek usytuowano w pobliżu strugi, przy murze okalającym cały zespół klasztorny wraz z zabudową gospodarczą. Była to niewysoka budowla na planie wydłużonego prostokąta z izbami umieszczonymi po bokach centralnej sieni z klatką schodową.
Stan obecny
Konwent cysterski w Żarnowcu jest jednym z najlepiej zachowanych, gotyckich klasztorów żeńskich w Polsce. Do dnia dzisiejszego zachował się kościół (a w nim XV-wieczna płyta nagrobna dowódcy zaciężnych Fritza Ravenecka oraz płyta nagrobna mieszczki puckiej Anny Gruduels z 1512 roku) i dawne budynki klauzury przylegające od strony północnej. Przetrwało skrócone w XIX wieku skrzydło zachodnie, także skrócone i obniżone o jedną kondygnację skrzydło północne oraz zachowane w większości, udostępnione częściowo dla turystów, gotyckie krużganki. W dalszej odległości przetrwały: dom kapelana z 1404 roku, przebudowany w 1635 roku, spichrz, oraz mur klasztorny z XVI wieku. Niedostępny dla turystów skarbiec klasztorny zawiera zabytki piśmiennicze, m.in. rękopisy z XV wieku, pastorały, bogato zdobiony graduał, szaty i hafty liturgiczne, rzeźby sakralne oraz dawne sprzęty.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreußen, der Kreise Carthaus, Berent und Neustadt, red. J.Heise, Danzig 1884.
Domańska H., Żarnowiec, Warszawa 1977.