Historia
Pierwszą, drewnianą jeszcze świątynię w Zalewie (Saalfeld) wzniesiono prawdopodobnie wkrótce po nadaniu osadzie praw miejskich w 1305 roku. W 1320 roku Luther von Braunschweig, komtur Dzierzgonia, odnowił przywilej miejski, w którym miejscowa parafia uposażona została czterema wolnymi włókami ziemi. Niedługo później rozpoczęto budowę murowanej świątyni, z czym związane było udzielenie w 1325 roku odpustów przez biskupów Johannesa z Sambii, Ottona z Chełmna i Rudolfa z Pomezanii.
Jako pierwsza dość nietypowo zbudowana została nawa, prezbiterium natomiast utworzone zostało w drugim etapie prac, choć bez długiej przerwy pomiędzy obiema fazami (porównywalne rozmiary cegieł, mieszanie wątków cegieł w obu częściach kościoła). Wiadomo, iż w 1333 roku wydany został kolejny odpust na rozbudowę i udekorowanie kościoła w Zalewie („ad structuram vel ornamenta dichte ecclesiam”), a 1351 roku kościół został konsekrowany przez biskupa pomezańskiego Arnolda. Najprawdopodobniej drugi odpust związany mógł być z ukończeniem nawy i rozpoczęciem budowy prezbiterium, natomiast wyświęcenie związane było z ukończeniem kościoła, a więc zakończeniem prac nad jego wschodnią częścią. Pod koniec XIV wieku przystąpiono do prac budowlanych nad wieżą, wiadomo bowiem, iż w 1404 roku kościół był winien miastu pieniądze na zakup wielkiego dzwonu. W 1406 roku odnotowano wydatek 200 grzywien na prace murarskie przy wieży, której dwie górne kondygnacje ostatecznie ukończono około 1407 roku.
W drugiej połowie XVI wieku po północnej stronie prezbiterium dobudowany został mały kościół, czy też kaplica wykorzystywana przez społeczność polską. Dobudówkę tą rozebrano ze względu na zły stan w 1802 roku. Wcześniej, w 1730 roku, doszło po uderzeniu pioruna do pożaru wieży, która następnie w trakcie remontu została obniżona o dwa metry. Rozległe prace remontowe kościoła przeprowadzono w 1840 roku, natomiast osiem lat później w trakcie przebudowy wzniesiono od południa kruchtę. Kolejne prace remontowo – budowlane, tym razem prowadzone w stylistyce neogotyku, miały miejsce w 1879 roku.
Architektura
Kościół w Zalewie wzniesiony został jako budowla orientowana, o jednej nawie na planie prostokąta (28,7 x 14 metrów), wybudowanej z cegły w układzie gotyckim i miejscami wendyjskim, na kamiennym cokole. Po stronie wschodniej umieszczone zostało nieco węższe i niższe od nawy prezbiterium (13,9 x 10,7 metrów), zamknięte ścianą prostą. Po stronie zachodniej znalazła się czworoboczna wieża o wysokości około 30-32 metrów do korony murów i wymiarach w planie 9,7 x 11 metrów, dostawiona trzema ścianami do murów nawy, zaś po północnej stronie prezbiterium pierwotnie znajdowała się zakrystia.
Ściany kościoła za wyjątkiem wieży wzmocniono przyporami, w narożnikach umieszczonymi pod skosem, szczególnie licznymi przy nawie. Pomiędzy nimi przebito wysokie, ostrołucznie zamknięte okna, pierwotnie wypełnione gotyckimi maswerkami. W prezbiterium okna uzyskały profilowanie na krawędziach, natomiast w północnej ścianie nawy boczne okna utworzono niższe i węższe. Ściana wschodnia prezbiterium wyróżniona została dwoma prostokątnymi płycinami, między którymi umieszczono ostrołuczne okno, a także trójkątnym szczytem przedzielonym na sześć osi ostrołucznymi blendami, pomiędzy którymi lizeny przedłużono do formy sterczyn. Podział poziomy elewacji nawy i prezbiterium zapewniła tynkowana opaska pod okapem dachu.
Elewacje wieży zostały podzielone przez liczne blendy. Na parterze z każdej strony umieszczono po trzy ostrołukowe blendy, a bardzo wysokie pierwsze piętro podzielono z każdej wolnej strony czterema wąskimi, ostrołukowymi blendami, nad którymi znalazły się dwie niższe kondygnacje rozdzielone tynkowanymi fryzami. Na przedostatnim piętrze przebito po dwie pary przeźroczy flankowanych dwoma blendami, zaś na najwyższej kondygnacji utworzono po sześć półkoliście zamkniętych blend obramowanych prostokątnymi, profilowanymi płycinami.
Wejście do środka kościoła prowadziło przez bogato profilowane portale po stronie zachodniej (w murze nawy poprzez przyziemie wieży) i stronie północnej (w murze nawy). Wnętrza nawy i prezbiterium nakryte zostały jedynie płaskimi stropami, pomimo opięcia murów licznymi przyporami. W narożu południowo – zachodnim utworzono kilka małych, ostrołukowych nisz.
Stan obecny
Kościół posiada dziś pierwotny układ przestrzenny, nie zachowała się jedynie zakrystia, ani zbudowany na jej miejscu polski kościół. Z tego też powodu północna ściana prezbiterium jest mocno przemurowana. Całkowicie nowożytnym dodatkiem jest też kruchta po stronie północnej nawy. Warte uwagi są bogato dekorowane elewacje wieży, szczyt wschodni, oraz portale wejściowe, a także cała bryła kościoła o wyważonych proporcjach. Fara w Zalewie jest również ważna z powodu dość licznych przekazów pisanych, pozwalających w miarę dokładnie prześledzić proces jej budowy.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Ostpreußen, Die Bau- und Kunstdenkmäler des Oberland, red. A.Boetticher, Königsberg 1893.
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.
Rzempołuch A., Przewodnik po zabytkach sztuki dawnych Prus Wschodnich, Olsztyn 1992.