Historia
Pierwsza wzmianka w źródłach pisanych o kościele w Żaganiu pojawiła się w 1272 roku, w dokumencie biskupa Tomasza II. Budowę tej świątyni pod wezwaniem NMP, będącej wówczas kościołem parafialnym, rozpoczęto zapewne wkrótce po lokacji miasta, która miała miejsce między 1248 a 1260 rokiem. W 1284 roku książę głogowski Przemko sprowadził z Nowogrodu Bobrzańskiego kanoników regularnych św. Augustyna, którzy otrzymali kościół farny (miejscowy pleban Albert wstąpił do zakonu) wraz z należącymi doń kaplicami: św. Wawrzyńca we wsi Stary Żagań, św. Krzyża i Ducha Świętego przy szpitalu u bramy miejskiej. Następnie w 1299 roku od brata Przemka, Konrada II Garbatego, kanonicy uzyskali żagański zamek. Dzięki zapobiegliwości opata Tylmana papież Bonifacy VIII w 1295 roku wziął opactwo w opiekę i zatwierdził wszystkie jego posiadłości, przywileje i dochody.
Na początku XIV wieku kanonicy przebudowali i znacznie powiększyli pierwotny kościół, po północnej stronie którego usytuowali swoje zabudowania klasztorne, wzniesione na miejscu dawnego zamku książęcego. Prace rozpoczęto od najważniejszej części, prezbiterium kościoła, ukończonego zapewne przed 1342 rokiem, kiedy to w kościele pochowany został książę Henryk IV Wierny, a następnie przystąpiono do przebudowy korpusu nawowego i wznoszenia wieży. Ta ostatnia musiała być już w dużej części gotowa około 1348 i 1355 roku, gdyż wówczas odnotowano msze intencyjne w kaplicy w jej przyziemiu, choć jeszcze w 1367 roku opat Marcin prosił rajców o dostarczenie cegieł i dachówek oraz 20 fur kamienia na budowę kościoła i wieży. Dopiero opat Jan II Medyk miał na niej zainstalować zegar.
Za opata Jana I, w latach 1311-1314, zbudowane miało zostać dormitorium, kaplica oraz dom opacki. Prace kontynuowano za opata Güntherusa w latach 1320-1325. Około połowy XIV wieku według źródeł pisanych w klasztorze funkcjonować miała szkoła, skryptorium oraz jedna z największych w regionie bibliotek, zawdzięczające istnienie energicznemu opatowi Trudwinowi, urzędującemu w latach 1325-1347. Trudwin dążył do przeprowadzenia reformy życia klasztornego w konwencie żagańskim. Popierał studia zakonników, między innymi do Bolonii na studia prawnicze wysłał niejakiego brata Hermana. W klasztorze oprócz biblioteki utrzymywał nawet kilku świeckich uczonych, którzy wygłaszali prelekcje i prowadzili zajęcia w szkole. Trudwin okazał się również dobrym gospodarzem, zakupując dla opactwa wsie: Bożnów, Grabik, Karczówka, Stara Kopernia oraz młyn na Bobrze. W czasach opata Mikołaja I w latach 1365-1376, oraz Jana II i Mikołaja II, a więc w okresie 1376-1390, prowadzone były dalsze intensywne prace nad rozbudową kościoła i zabudowań klasztoru. Jeszcze większy rozkwit opactwa nastąpił za rządów opata Ludolfa z Einbeck w latach 1394-1422. Kładł on nacisk na przestrzeganie dyscypliny wśród braci, zasłynął jako kaznodzieja na synodach wrocławskich oraz zwolennik idei koncyliaryzmu. Przyczynił się do rozwoju żagańskiego skryptorium i biblioteki, która według inwentarza z 1473 roku liczyła około 800 manuskryptów.
Plaga nieszczęść nadeszła dla konwentu w XV wieku. Wpierw klasztor dotknęły wojny husyckie, następnie w 1439 roku zawaleniu uległa wieża kościelna (co ciekawe pełniący na niej służbę strażnik przeżył, wyciągnięty spod zwałowiska gruzu i drewna), a kolejne spustoszenia spowodowały pożary z 1472 i 1473 roku. Spaleniu ulec miały wszystkie dachy, runęło sklepienie prezbiterium, biblioteki i części nawy. Według kronikarza część wyposażenia mogła być uratowana, ale wybuchła taka panika, że uciekający przez okna po drabinach bracia pozostawili wszystkie cenne rzeczy na miejscu. Po zniszczeniach kościół i zabudowania klauzury odbudowano pod nadzorem opata Marcina Rinkenberga, przykrywając wnętrza późnogotyckimi sklepieniami. Proces ten trwał do około 1479 roku, kiedy to biskup wrocławski rekonsekrował kościół. Kolejne wyświęcenie miało miejsce już w 1482 roku, ale w 1486 następny pożar zniszczył klasztor, a zwłaszcza kościół. Tym razem bracia długo walczyli o uratowanie wnętrz przed żywiołem, gasząc wpadające do środka zarzewia, dzięki czemu pomimo spalenia dachów ocalały sklepienia i część wyposażenia (przy okazji pożaru odnotowano, że w bibliotece była woda doprowadzana systemem wodociągowym). W następstwie na przełomie XV i XVI wieku przeprowadzono gruntowną późnogotycką przebudowę kościoła klasztornego, znacznie powiększającą korpus nawowy. Ukończoną budowlę konsekrowano w 1520 roku za opata Mechila III, choć nadal pracowano nad zabudowaniami klasztornymi. Za opata Pawła Haugwicza (1489-1507) dwuosobowe cele dormitorium miały zostać podzielone na mniejsze, a starą łaźnię zaadoptowano lub przebudowano na nowy pałac opacki, natomiast za jego następcy Jodoka (1507-1514) i Krzysztofa Nechela (1514-1522) prawdopodobnie wprowadzano zmiany w układzie i wyglądzie pomieszczeń klauzury.
W pierwszej połowie XVI wieku coraz popularniejsze zaczęły być w Żaganiu idee reformacji. Konwent raptownie kurczył się, a nowicjuszy nie przyjmowano. Opat Paweł Lemberg, zwolennik zmian, osadził przy kościele dwóch pastorów luterańskich, co doprowadziło do starć z kanonikami wiernymi starym zasadom i ostatecznie do ustąpienia opata z urzędu w 1525 roku. Celem obrony dóbr klasztornych zakonnicy żagańscy postarali się o specjalny list od króla Ferdynanda, mający chronić ich własność. Musieli jednak do połowy XVI wieku łożyć corocznie sumę 630 guldenów na uposażenie ewangelickich kaznodziei. Po kazaniu jednego z nich w 1539 roku, zaczęto usuwać obrazy i ołtarze z kościoła klasztornego. Sama świątynia przechodziła następnie z rąk do rąk i dopiero w 1621 roku przeszła na stałe w posiadanie kanoników.
W 1634 roku Żagań splądrowały wojska szwedzkie, a kanonicy tymczasowo uciekli. Podupadły, ale wciąż funkcjonujący klasztor dodatkowo zniszczyły pożary z 1677 i 1730 roku. Odbudowane wnętrza kościoła i klasztoru otrzymały już barokowy wystrój, przekształcono formę okien i kształt dachów nad korpusem i wieżą kościoła, przebudowano gruntownie klauzurę. W 1810 roku z rozkazu rządu pruskiego nastąpiła kasata konwentu. Ostatni opat zmuszony został do zrzeczenia się urzędu, zostając w zamian proboszczem katolickiej parafii. Podczas kasaty ograbiono bibliotekę z cennych rękopisów, inkunabułów i starodruków, częściowo wywiezionych do Wrocławia, natomiast w zabudowaniach klasztornych umieszczono szkołę, plebanię oraz sąd powiatowy i więzienie. W XIX i XX stuleciu przeprowadzane były wielokrotnie remonty i renowacje zabytku, największe w latach 1848-1853, 1946 i 1983-1988.
Architektura
Kościół i zabudowania klasztorne kanoników usytuowane zostały w północno – zachodniej części miasta lokacyjnego. Od północy i zachodu znajdowały się w bliskiej odległości od miejskich murów obronnych, z pozostałych natomiast stron sąsiadowały z ulicami i działkami zabudowy mieszczańskiej. Sam Żagań powstał na północnym skraju dużego kompleksu leśnego, na wschodnim brzegu rzeki Bóbr, w miejscu skrzyżowania szlaków handlowych. Kompleks klasztorny składał się z kościoła i zabudowań klauzury po jego północnej stronie, wyrosłych na miejscu zamku książęcego, gdzie z czasem otoczyły wirydarz. Ponadto w średniowieczu funkcjonowały pomieszczenia pomocnicze i gospodarcze, położonych po zachodniej stronie kościoła.
Pierwotny kościół z XIII wieku prawdopodobnie był wzniesioną z kamienia budowlą jednonawową, z węższym i zapewne niższym prezbiterium po stronie wschodniej, długości dwóch lub trzech przęseł. Budowla późnoromańska była mniejsza od późniejszej gotyckiej, zajmowała najpewniej wschodnią część późniejszego korpusu nawowego i zachodnią partię prezbiterium.
Przebudowa z pierwszej połowy XIV wieku spowodowała gruntowne przekształcenie prezbiterium późnoromańskiego kościoła na dłuższe gotyckie, także wzniesione z polnych kamieni, pierwotnie nie otynkowane. Od zachodu do prezbiterium dostawiono korpus nawowy, prawdopodobnie początkowo dwunawowy, halowy, trójprzęsłowy, za sprawą którego cała budowla nie była symetryczna w planie. Korpus opięty został przyporami, podobnymi do tych zastosowanych w prezbiterium, ale wykonanymi z cegły. Pomiędzy nimi od północy przepruto trzy wczesnogotyckie, ostrołuczne okna, a zapewne cztery kolejne okna oświetlały nawę południową, w tym jedno od wschodu i trzy od południa. Elewacje zewnętrzne ozdobione zostały uskokowym gzymsem oraz fryzem. Wraz z korpusem wzniesiona została po jego południowej stronie masywna, czworoboczna wieża. Utworzono ją z kamienia, ale z zewnętrznym licem ceglanym. Jej przyziemie oryginalnie oświetlane było przez trzy okna: wąskie, wysokie i ostrołucznie zamknięte. Pomimo grubych murów wieżę podparto od południa przyporami, dwoma ułożonymi pod skosem i dwoma prostopadłymi.
W drugiej połowie XIV wieku przystąpiono do powiększenia kościoła klasztornego. Prezbiterium zostało przedłużone o jedno, prosto zamknięte przęsło ku wschodowi, tak że całość dzieliła się na trzy zbliżone do kwadratów przęsła przykryte sklepieniem gwiaździstym. Wnętrze oświetlało siedem wysokich, obustronnie rozglifionych okien, osadzonych pomiędzy uskokowymi przyporami. Były one zamknięte ostrołucznie i wypełnione maswerkami. Do przebudowy prezbiterium wykorzystywano kamienie polne oraz cegłę do utworzenia detali architektonicznych.
Na przełomie XIV i XV wieku przestrzenie między przyporami korpusu nawowego kościoła stopniowo zaczęto wypełniać kaplicami. Najstarsza powstała we wschodniej części nawy północnej. Przykryto ją sklepieniem krzyżowym z żebrami o profilu gruszkowym, opartym na stożkowych wspornikach. Kolejna kaplica po stronie zachodniej zwieńczona została sklepieniem gwiaździstym. Ponadto na początku XV wieku po południowej stronie prezbiterium a wschodniej stronie wieży utworzono podłużny aneks mieszczący grobowiec księcia Henryka IV Prawego. Spowodował on skrócenie jednego z okien wieży, podobnie jak wcześniejsze kaplice przysłoniły jedno z okien nawy. Po 1439 roku odbudowana została wieża kościelna, której kondygnacje rozdzielono fryzami opaskowymi, a elewacje ozdobiono ostrołucznymi blendami. W jej górnej kondygnacji z każdej strony przepruto po jednym dużym, dwudzielnym oknie z bogato profilowanymi ościeżami, natomiast najwyższą kondygnację doświetlono małymi otworami zamknięto łukami odcinkowymi.
Zniszczenia kościoła z drugiej połowy XV wieku poskutkowały przebudową korpusu z dwunawowego na dużo większą bryłę trójnawową o formie pseudobazyliki. Wpierw wzniesiono dwa wschodnie przęsła nawy południowej, sąsiadującej od wschodu z wieżą. Po krótkiej przerwie dobudowano od zachodu dwa kolejne przęsła i fasadę, ostatecznie tworząc pięcioprzęsłowy korpus z bardzo szerokimi nawami bocznymi. Nawę główną utworzono nieco wyższą od bocznych, ale nie doświetlono jej własnymi oknami. Jej przęsła uzyskały bardzo niesymetryczne formy, spowodowane koniecznością dostosowania się do dwóch starszych filarów i szerokości wieży. Wraz z nawą północną przykryta została sklepieniami gwiaździstymi, podczas gdy nawa południowa zwieńczona została sklepieniem sieciowym. Całość przykrył wysoki dwuspadowy dach oparty na szczycie wschodnim i okazałym, 20-osiowym szczycie zachodnim, podzielonym na pięć poziomów za pomocą tynkowanych fryzów. Pomiędzy nimi umieszczono aż 59 blend zamkniętych łukami odcinkowymi. Oświetlenie korpusu zapewniały duże, obustronnie rozglifione i ostrołucznie zamknięte okna. Główne wejście umieszczono w nawie środkowej od zachodu, ale pomocniczy portal funkcjonował też w nawie bocznej od południa, w pierwszym przęśle od zachodu. Kościół był ponadto połączony z klasztorem: poprzez prezbiterium do kaplicy oraz przez nawę północną ze skrzydłem zachodnim klauzury oraz z krużgankiem. Na południu przejścia wiodły jeszcze do dwóch późnogotyckich, wąskich kaplic wstawionych pomiędzy przypory.
Najstarsze zabudowania klasztorne tworzyło skrzydło wschodnie, wzniesione z wykorzystaniem reliktów zabudowy zamku książęcego (opisywanego w źródłach jako dom murowany i dwa domy drewniane). Ta najwcześniejsza budowla wzniesiona była z kamienia na planie czworoboku o wymiarach 12 x 12,3 metrów, o murach grubości 1,6 metra, wzmocniona narożnymi przyporami i przypuszczalnie podzielona na trzy kondygnacje. W początkach XIV wieku skrzydło wschodnie tworzyły w przyziemiu dwa pomieszczenia, z których jedno mogło służyć za kapitularz, a kolejne, bliższe prezbiterium kościoła, za zakrystię. Ta ostatnia miała dwa przęsła przykryte sklepieniem krzyżowo – żebrowym opartym na konsolach, doświetlane jednym oknem od wschodu. Wejście do niej wiodło portalem od północy, z sali przypuszczalnego kapitularza, który był jednoprzęsłowy, przykryty sklepieniem krzyżowym. Następnie od północy dostawione zostało trzecie pomieszczenie, a niedługo później kaplica umieszczona została w pomieszczeniu pomiędzy skrzydłem wschodnim a prezbiterium kościoła. Pełniła ona rolę sakralną przede wszystkim w czasie prac nad rozbudową prezbiterium. Miała od wschodu trójboczne zamknięcie z pojedynczym oknem oraz przykrycie sklepieniem krzyżowo – żebrowym opartym na geometrycznych wspornikach. Pomiędzy kaplicą a prezbiterium wciśnięto jeszcze klatkę schodową, która zapewniała pionową komunikację skrzydła wschodniego. Częściowo osadzona w murze prezbiterium, prowadziła do dormitorium na pierwszym piętrze, początkowo zapewne o konstrukcji drewnianej. Zabudowę uzupełniał karcer, umieszczony w południowej ścianie, pod schodami, skąd osadzeni mogli uczestniczyć we maszach. Kontakt akustyczny zapewniał z nimi mały otwór w murze między karcerem a prezbiterium.
Wraz ze skrzydłem wschodnim klasztoru rozpoczęto budowę wschodniego skrzydła krużganków, a następnie pozostałych korytarzy (bez południowego), które otoczyły wewnętrzny dziedziniec – wirydarz. Przykryto je sklepieniem krzyżowo – żebrowym z kamiennymi, profilowanymi żebrami i gurtami rozdzielającymi zbliżone do kwadratów przęsła. W stronę wirydarza krużganki otwierały się ostrołucznymi arkadami, które początkowo były nieprzeszklonymi przeźroczami, wyposażonymi w szklane szyby dopiero na przełomie XIV i XV wieku.
W drugiej połowie XIV wieku skrzydło wschodnie przedłużono od północy o dodatkowe pomieszczenie, pełniące rolę fraterni, czyli izby w której kanonicy pracowali. Pomieszczenie na planie kwadratu miało dwa poziomy. Dolny prawdopodobnie wykorzystywany był jako spiżarnia, górny natomiast, właściwa fraternia, zapewne mieścił skryptorium. Piętro podzielone było na trzy przęsła, przykryte sklepieniem krzyżowo – żebrowym. Parter zwieńczony był ceglaną kolebką i oświetlany przez pięć okien. Ponadto zbudowane zostały latryny, usytuowane po stronie północnej skrzydła nad fosą miejską, połączone piętrowym gankiem z dormitorium.
Po zachodniej stronie klauzury usytuowany był niewielki, podsklepiony kamienny dom opata na rzucie czworoboku o wymiarach 4 x 6 metrów, oraz pobliski budynek o niepewnej funkcji, być może pełniący rolę kuchni. Dom opata powiększony został o północne pomieszczenie w drugiej połowie XIV wieku, ale nadal był budowlą skromną, prawdopodobnie przypominającą wieżę mieszkalną. Wejście do jego przyziemia prowadziło od wschodu, natomiast na piętro najpewniej dostawano się zewnętrznymi, drewnianymi schodami. Przyziemie doświetlały jedynie okna szczelinowe, większe, gotyckie otwory mogły się znajdować dopiero na piętrze.
Skrzydło zachodnie klasztoru z drugiej połowy XIV wieku posadowione zostało na nieco niżej położonym terenie, który opadał ku północnemu – zachodowi tworząc różnicę aż do 3 metrów. W budynku o wymiarach 7,8 x 12,4 metrów znajdował się refektarz zimowy oraz kuchnia. Początkowo jednokondygnacyjne skrzydło, w drugiej połowie XIV wieku przekształcono w budowlę piętrową, ze spiżarnią i piecem grzewczym na dole oraz refektarzem przeniesionym na górę. Po stronie południowej funkcjonował także refektarz letni o niewielkich gabarytach. Wszystkie powyższe pomieszczenia (oba refektarze, dom opata) od końca XIV wieku łączył system korytarzy przykrytych ceglanymi sklepieniami. Zabudowę gotyckiego klasztoru uzupełniał okazały budynek spichlerza przystawiony krótszym bokiem do muru obronnego w zachodniej części kompleksu. Była to budowla murowana o pięciu kondygnacjach, podpiwniczona, z elewacjami zdobionymi blendami.
Pod koniec XIV wieku zbudowane zostało skrzydło północne, które ostatecznie zamknęło zabudowę wokół wirydarza. Był to wydłużony na linii wschód – zachód budynek, wzniesiony z kamienia, wewnątrz podzielony nieco później na dwa pomieszczenia. Posadowiony był poniżej skarpy, dlatego krużganek przylegał doń na poziomie drugiej kondygnacji. Jego oświetlenie zapewniały cztery okna przeprute jedynie od strony północnej. Wraz z umieszczeniem ścianki działowej, w pomieszczeniach założono ceglane sklepienia kolebkowe, ponad którymi prawdopodobnie znajdowały się pomieszczenia piętra, osadzone na tym samym poziomie co sąsiednia fraternia i refektarz. W przyziemiu przypuszczalnie mieściło się cellarium, na piętrze natomiast rodzaj auli lub dormitorium.
Na początku XV wieku kapitularz w skrzydle wschodnim powiększony został o czworoboczną, opiętą od zewnątrz przyporami część wschodnią. Te ceglane przedłużenie podzielono na dwa przęsła oświetlane przez sześć okien, przykryte podobnie jak starsza część sklepieniem krzyżowo – żebrowym. Obie części połączono szeroką arkadą przebitą przez dawną ścianę wschodnią i przekształcono w czteroprzęsłową kaplicę św. Anny. Równocześnie na piętrze rosnący księgozbiór wymusił utworzenie nowej biblioteki, zajmującej przestrzeń odpowiadającą kaplicy w przyziemiu. Bibliotekę prawdopodobnie podsklepiono ze względów przeciwpożarowych, obok zaś utworzono nowe skryptorium, a dormitorium przeniesiono do pomieszczenia nad fraternią.
W okresie późnego średniowiecza teren skrzydła zachodniego klauzury został wyrównany, przez co jego pomieszczenia parterowe stały się piwnicami (podobnie jak dom opata skrzydło zachodnie znajdowało się w obniżeniu terenu). Po przeprowadzeniu tych prac w południowej części skrzydła, przy narożniku korpusu nawowego kościoła, wzniesiony został nowy kapitularz, posadowiony na poziomie kościoła. Jego prostokątne w planie wnętrze przykryto sklepieniem gwiaździstym. Powyżej mogło znajdować się jedno lub dwa piętra o czym świadczyłyby liczne gotyckie okna o profilowanych ościeżach i ozdobnych maswerkach. Sam kapitularz zapewne połączono z kościołem oraz z dwunawowym refektarzem letnim, a ten ostatni dostępny był z krużganka od wschodu oraz z sieni po stronie północnej. Sień oddzielała refektarz zimowy od mniejszego refektarza letniego.
Zniszczenia z lat 70-tych XV wieku wymusiły zmiany na piętrze południowej części skrzydła wschodniego. Utworzono tam wówczas rodzaj empory, otwartej na prezbiterium szerokimi, ostrołucznymi arkadami rozdzielonymi pojedynczym filarem. Dwa czworoboczne pomieszczenia empory przesklepiono, a zachodnie otwarto do nawy bocznej kościoła dwoma przeźroczami (jedno z nich pierwotnie było oknem wschodnim nawy). Ponadto po raz kolejny zmieniono lokalizację dormitorium. Pomieszczenia mieszkalne kanoników zlokalizowano wówczas w nowo wzniesionym budynku, przystawionym od południa do miejskiego muru obronnego w północno – zachodniej części kompleksu.
Stan obecny
Klasztor i kościół klasztorny w odróżnieniu od miasta uniknęły większych zniszczeń w trakcie drugiej wojny światowej, ale ich średniowieczny układ i forma uległy gruntownej przebudowie w XVIII wieku, z dalszymi zmianami wprowadzanymi w XIX stuleciu. Najwięcej gotyckich cech zachował dawny kościół klasztorny, wyróżniający się okazałą wieżą i szczytami korpusu nawowego. Niestety fasadę przysłoniła loggia z początku XVII wieku, a okna kościoła przekształcono. W korpusie nawowym i prezbiterium zachowały się późnogotyckie sklepienia, choć wystrój wnętrz uległ głębokiej barokizacji. Spośród zabudowań klasztornych jedynie nieliczne mają dziś średniowieczną formę, np. kaplica św. Anny w skrzydle wschodnim. Niektóre pierwotne pomieszczenia parterowe zachowały się na poziomie obecnych piwnic, inne rozebrano w XVIII wieku (pałac opata, refektarz letni, XV-wieczny kapitularz). W zachodniej części kompleksu wyróżnia się bryła gotyckiego spichlerza klasztornego z drugiej połowy XIV wieku oraz fragment miejskiego muru obronnego otaczającego klasztor od północnego – zachodu.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Dorozd-Turek M., The former abbey of Canons Regular of St. Augustine in the context of the city of Żagań, „Architectus”, 2(32), 2012.
Klasztor augustianów w Żaganiu, red. S.Kowalski, Zielona Góra 1999.
Kowalski S., Zabytki architektury województwa lubuskiego, Zielona Góra 2010.
Mandziuk J., Dzieje kanoników regularnych św. Augustyna na Śląsku, „Saeculum Christianum”, 14/2007.
Pilch J., Kowalski S., Leksykon zabytków Pomorza Zachodniego i ziemi lubuskiej, Warszawa 2012.